Тым часам Ігнат Баршчэўскі, Маланнін чалавек, пасвіў на поплаве каля рэчкі Тур’і коней. Сонца загнала Ігната ў цень ад чэзлай алешынкі, што стаяла на ўскрайку поплава.
Усё ў наваколлі нібы замерла ад спякоты. Ігнат час-ад-часу пазіраў на сонца, спадзеючыся, што яно пасунулася на захад, але кожны раз расчароўваўся. Разамлелае сонца як быццам застыла ў нерухомай вышыні.
Коні лена церабілі траву або драмалі, адмахваючыся ад назол-сляпнёў. Адзін худы, кашлаты конік бесперастанку цягаўся па поплаве — то кусане каго-небудзь, то гарэзліва выбрыкне, i ўсё, нягоднік, як-бы знарок наравіць адысці ад гурта, да балота.
— Косці-ік! Адгані-і ты яго ад «Льва-а»! — ляціць праз увесь поплаў да Тур’і сіплы Ігнатаў голас. Следам за гэтым Ігнат кашляе, ціха сам сабе бурчыць: — Паесці спакойна не дасць, баламут…
Каб давялося адганяць коніка самому, папамерыў-бы Ігнат поплаў. Але на шчасце прыліп да яго добраахвотны памочнік, Вольчын сын, дзевяцігадовы бялявы хлопчык Кастусь. Хлопчык больш за ўсё на свеце любіць коней. Ён згодзен хоць усё лета бясплатна бегаць з вузлаватай пугай за коньмі, абы толькі дапускалі да ix.
— Бач ты, падла, утрапення на цябе, нячыстая сіла, няма… — з абурэннем сіпіць Ігнат, пазіраючы на рудога коніка, які, адбегшы ад «Льва», мімаходам скубнуў за шыю маладую крутабокую кабылу. Коніка жартам празвалі «Трахім Уласазіч», у памяць селяніна-нябожчыка, які, гаварылі старыя людзі, быў характарам вельмі падобны да гэтага коніка: любіў заўсёды лезці туды, куды не трэба было.
«Трахім Уласавіч» з Аленінай брыгады. Алена вылучыла яго для работы пры жняярцы, бо гэта адзін з мацнейшых у брыгадзе коней.
Затое Ігнату вельмі да спадобы «Леў». Рахманы, ляны «Леў» цэлымі днямі дрэмле, — зрэдку неахвотна скубне траўку-другую ды зноў спіць. «Львом» назвалі яго, відаць, у насмешку, бо ў гэтага «Льва» толькі i было львінага, што доўгая калматая грыва.
Ігнат у гэты дзень вельмі мала дбаў пра коней. Коні толькі заміналі яму. Ігнату карцела іншае, — ён кідаў нецярплівыя позіркі на вёску…
— Косці-ік! — не стрываў, нарэшце, Ігнат. — Хадзі сюды-ы…
Кастусёк, трымаючы рукамі закасаныя зрэбныя штаны, борзда падбег.
— Ты тут панаглядай за коньмі. Ты не бойся, я хутка вярнуся — праз гадзіну якую ці можа дзве. Пайду… працадні праверу. Там, бач, мне штось мала запісалі, дык я хачу сам паглядзець… Можа, памылка якая ў канцыляршчыкаў выйшла…
— Добра, дзядзечка, я буду глядзець.
— Пільнуй, каб коні, барані бог, у балота не ўлезлі!
— Добра, дзядзечка, я не пушчу ix нікуды, — хутчэй адказаў хлопчык, баючыся, што Ігнат раптам перадумае i астанецца.
— А як прыйдзе хто, то ты скажы — пайшоў працадні праверыць… Тпр-ру, шэльма! Куд-ды ты?! — крыкнуў конюх на «Трахіма Уласавіча», які адыходзіў ад гурта да балота.
Кастусёк пабег напярэймы, a Ігнат з палёгкаю ўзняўся i хутка пашыбаваў у зараснікі алешніка. Калі Кастусёк завярнуў каня i прыйшоў назад да алешыны, Ігната ўжо не было відаць. Ён ішоў па чорнай тарфяной сцежцы, прадзіраючыся праз густыя зараснікі алешніку i пякучай балотнай крапівы, наўпрасткі да крайніх хат сяла. Кастусь паваліўся на Пастухову світку i таксама, як Ігнат, разморана выцягся. Ах, як добра быць дарослым конюхам!
— Тпр-ру, падла! Куд-ды ты?! — крыкнуў ён з месца, як Ігнат. От каб хлопцы-равеснікі бачылі, як ён тут адзін упраўляецца з коньмі, як ляжыць на пастуховай світцы!
Кастусь, аднак, ляжаў нядоўга. «Трахім Уласавіч», нібы сумысля, каб больш дадзець хлапчуку, усхадзіўся, як ашалелы. Ледзь толькі Кастусёк на хвілінку адыйдзе ад коней пад алешыну, каб паляжаць на дзядзькавай світцы, як гэты свавольнік наўпрасткі шыбуе да балота. I Кастусю, хоць яму так не хочацца ўставаць, трэба бегчы напярэймы.
Бегаў, ганяўся за конікам Кастусь, урэшце, змогся, стомлена паваліўся на світку i сам не заўважыў, як заснуў…
Разбудзілі яго вокрыкі. Кастусь соладка чмокнуў вуснамі, павярнуўся на другі бок, каб зноў заснуць, — яму вельмі не хацелася прачынацца, але ад яго чамусьці не адставалі.
— Ну-ну, хопіць спаць! Ды ўстань-жа ты, нарэшце, — ужо са злосцю сказаў неадчэпны голас.
Кастусь неахвотна расплюшчыў вочы.
Перад ім стаялі брыгадзір трэцяй брыгады Абуховіч Насця i яшчэ адна жанчына, незнаемая, — невысокага росту, хударлявая, са жвавымі чорнымі вачыма. Жанчына трымала ў левай руцэ аброць з вузлаватым пяньковым повадам.
— А дзе Ігнат? — запыталася пагрозліва Абуховіч Насця.
— Працадні пайшоў праверыць…
— Працадні пайшоў лічыць, — перакрывіла Насця. — A коні хай самі пасвяцца!
Кастусь яшчэ санліва паглядзеў на пашу, потым зірнуў на балота i сумеўся. Усхапіўся i ў другі раз, не верачы, паглядзеў… «Трахім Уласавіч» сядзеў у гразі, толькі спіна ды галава вытыркаліся з твані. Увапёрся-такі ў балота, паганец! Але ўслед за гэтым Кастусю давялося яшчэ больш здзівіцца, бо ён убачыў, што побач з «Трахімам Уласавічам» з твані тырчыць калматая галава рахманага «Льва».
— Ну, от, угруз «Леў»! От i запражы яго, вазіць ячмень! Бяры яго! — з хваляваннем прамовіла хударлявая чорнавокая жанчына. Яна паглядзела на Насцю, нібы чакала ад яе адказу.
Кастусь моўчкі апусціў галаву. Ён так разгубіўся ад гэтага неспадзяванага здарэння, што, каб можна было, згадзіўся-б лепш скрозь зямлю праваліцца. Дзядзька Ігнат паверыў яму, як сталаму чалавеку, а ён вось не стрымаў слова. Як пасля гэтага дзядзька Ігнат будзе на яго паглядаць! I што хлопцы скажуць, як даведаюцца пра ўсё!
— Чаго-ж тут — трэба клікаць людзей ды выцягваць!
А ты назірай тут. Глядзі-ж, каб яшчэ які конь не ўлез, — строга наказала Насця.
Ігнат сядзеў за сталом у Гардзея Шкробата i смачна хлюпаў пахучым гурочным расолам, налітым у шурпатую гліняную місу. На стале стаяла літровая пляшка — самагонкі заставалася ў ёй пры самым дне. Ігнат i Гардзей сядзелі ўдвух. Старая Гардзеіха, сухая, як трэска, з бяльмом, корпалася на агародзе. Калі Ігнат увайшоў на двор, яна, пачуўшы скрып веснічак, выпрасталася, буркнула нешта няласкавае сабе пад нос i зноў пачала корпацца. Нават не адказала на прывітанне.
Шкробаты жылі адны. У сяле добра помнілі: быў у ix некалі сын, Радзівон, упарты, заўзяты: як наможацца на што, горла другому зубамі перагрызе, а не саступіць. Характарам пайшоў у старую Гардзеіху. Пры немцах зрабіўся начальнікам паліцыі, некалькі разоў вадзіў на партызан карныя экспедыцыі, меў нават ад немцаў жалезны крыж. Але партызаны злавілі яго i павесілі.
— Ты пі, — упяўшы на Ігната не п’янеючыя ад віна вочы, прасіў Гардзей. — Пі! Яна, братка, зелле. О! Душу лечыць. Як крыўда шкрабане мяне — я п’ю! Любую балячку гоіць…
Не толькі сына страціў Гардзей. Шмат чаго страціў ён, акрамя сына. Яшчэ калі Радзівон быў падлеткам, адабралі ў Гардзея багатую гаспадарку: свірны, хату, малатарню, вятрак, а яго самога саслалі ў далёкі Котлас.
У Гардзея — буйны не па росту твар, упарты падбародак, заросшы рыжай з сівізной шчацінаю. Адно вока раз-по-раз таргаецца нервова, i здаецца часам, што Гардзей некаму падміргвае. Ігнат ведаў, што ў немцаў Гардзей, які цяпер ужо некалькі месяцаў робіць у рамонтнай брыгадзе на дарозе, быў у вялікай пашане. Пабудаваў дом на чатыры пакоі, купіў дзве пародзістых каровы. Але-ж ва ўсім гэтым вінаваты не Гардзей, а сын яго, бо стары Шкробат да людзей i тады не вельмі чапіўся. Людзі кажуць, што маўчаў ён таму, што асцерагаўся партызан, але хто тое можа ведаць — ці баяўся ён, ці проста не хацеў служыць ворагам.
— Мы цяпер аднолькавыя, — у Гардзея нервова торгаецца вока, нібы падміргвае, — мы з табой у падазрэнні.
Я i ты… Чаго яны чэпяцца да чалавека: п’е — няхай п’е, каму баліць з таго? Абы справу рабіў.
Ігнат стараецца вызначыць, хто гэта «яны», тыя крыўдзіцелі. Думкі ў яго сталі цяжкія, непаслухмяныя, коўзкія.
— От i да мяне чэпяцца… Не так там, на дарозе, як тут… Яны. Ведама, сын, канечна, сваё крэўнае… Шкада, ведама. Але, сказаць, — бацька за сына не адказ.
Ігнат больш не слухае, думае ўпарта сваю непаслухмяную думку: яны… яны — гэта Марцін, Алена, Вольга… Малання — таксама выслужваецца, стаханаўка!
— А мне-е н-напляваць на ix!.. А я буду весяліцца, піць…
На душы Ігната легка i бесклапотна. Гардзей прыносіць новую пляшку i да краю налівае Ігнатаву шклянку.
— Пі! Весяліся, братка. Няхай яны грабуцца, а мы будзем — піць… Піць!.. Эх, шкада, Варывончыка засудзілі… Хлопец быў душэўны. Сапраўдны старшыня… Шкада, братка. Распадаюцца, разлятаюцца добрыя людзі!..
Гардзей сціснуў далонямі галаву, заплюшчыў вочы.
— А мне — напляваць на ix, — паўтарае Ігнат не слухаючы.
— Ён, братка, поўлітра першака адразу выпіваў. Толк ведаў чалавек у гарэлцы, не тое, што цяперашні… Бывала, прыйдзе з кладаўшчыком: «Гардзей, сляза божая ёсць?» Першак, значыцца. «Для каго няма, кажу, а для вас заўсёды, таварыш старшыня, знойдзем». А ён: «Люблю, кажа, разумных людзей», падае руку. О!..
Няма старшыні Варывончыка. Пасадзілі за п’янства, за растрату. Яны пасадзілі, яны — што хочуць, тое i робяць, у іхніх руках сіла.
«Але i я не без галавы. Што-небудзь i я кумекаю. Не лыкам шыты… Гне ix, гне!..» — думае гаспадар, халоднымі вачыма пазіраючы на Ігната i ўспамінае сына: «Ах, Радзівон, Радзівон, не слухаўся, не сцярогся…» Да сэрца падступае балючая жаласць i злосць.
Гардзей не ўмее забываць крыўду. Ён толькі ўмее цярпліва чакаць, чакаць, што нешта зменіцца. Усе гады, калі ён жыу у ссылцы, i пасля, калі вярнуўся ў Каранеўку, ён употай чакаў гэтай добрай пары. I яна была прыйшла, але ненадоўга. I ўсё-ткі нават пасля адступлення гітлераўцаў, калі ён другі раз згубіў усё, нават пасля гэтага ўдару жыве Гардзей. Праўда, згорблены, як ніколі, яшчэ пацішэлы, але ўсё-такі жыве i чакае…
Гардзей прыдушыў жаласць да сябе: «Перагрызецеся. Паясце адзін аднаго… Парадуеце яшчэ, людцы, мяне. Парадуеде… Быць не можа!»
— Алена i Насця паскубліся з-за жняяркі сягоння…
Гардзей смяецца, шчэрыць дробныя востранькія зубы.
«Можа, сказаць, што трэба памагаць скубціся?» Не, Гардзей такое не бразне марна, падумае.
— Не на добрае гэта. Кумекай! — асцярожна выціснуў Гардзей, з затоенай увагай працяў Ігната. Разумее ці не? Гардзей ніколі не траціў асцярожнасці i развагі — колькі-б ні піў. Нават калі, бывала, пад стол звальваўся, не траціў галавы.
— Мы цяпер адзінакія, — дадаў для бяспекі ён… I падумаў:
«Хто цябе ведае, што ты за чалавек. Цяпер то ты добры! A заўтра, можа, яшчэ ў сельсовет пойдзеш з даносам, што падбіваў. Скажаш, што спаіў знарок. Паспадзявайся толькі на цябе — з-за глупства клопату не абярэшся…»
Калі Ігнат выйшаў з хаты, было блізка да вечара. Ён некалькі хвілін пастаяў, трымаючыся за слуп веснічак, баючыся адарваць рукі, потым з натугай выпрастаўся i няроўнымі крокамі паклыпаў у кірунку поплава. Ледзь толькі конюх працерабіўся праз гушчар алешніку на поплаў, як убачыў каля балота людскі натоўп. Ігнат спыніўся і, хаваючыся ў алешніку, стаў глядзець, што там робіцца. Сцебанула здагадка, што здарылася нейкае няшчасце, бо звычайна ў гэты час людзей на поплаве не было.
Ён паправіў шапку i, намагаючыся ісці раўней, з насцярожанасцю падаўся да натоўпу. Людзі таксама заўважылі конюха i хмура паглядалі на яго. Кастусь вінавата апусціў галаву. Паводдаль ад людзей тупалі мокрыя, залепленыя граззю «Трахім Уласавіч» i «Леў». «Трахім Уласавіч» весела трос галавою, ад якой ляцелі брудныя пырскі…
Ігнат зразумеў усё.
— Ну-ну, падлічыў працадні? — накінулася Насця, калі Ігнат падышоў бліжэй. Яна з пагардай усміхнулася краямі тонкіх насмешлівых губ. Ігната гэтая ўсмешка апаліла, нібы варам.
— Чаго вышчарылася? — адразу ўскіпеў ён. — Падлічыў.
Нехта кпліва хіхікнуў:
— Ен, пакуль працадні лічыў, замарыўся. Гляньце, ледзьве на нагах трымаецца.
— Падлічыў? Ну дык скінуць цяпер частку. Праўленне за сёння адлічыць табе! Глядзі, што ты натварыў? — Насця кіўнула галавой на коней, толькі што выцягнутых з балота.
Ігнату хацелася кінуць у адказ што-небудзь абразлівае, але ён не адважыўся.
— Марцін табе не даруе гэтага. Я ўсё скажу. — Па голасу, якім гаварыла Насця, Ігнат зразумеў: «Мабыць, скінуць з конюха». Але, падумаўшы пра тое, што яго здымуць з працы, Ігнат не пашкадаваў. «Ну i хай, — i са злосцю вылаяўся сам сабе: — Напляв-ваць!.. Яшчэ крычыць на мяне. Я табе пакрычу!..»
Нягледзячы ні на кога, пацягся да коней. У натоўпе нехта сказаў услед: «Усыплюць гароху нашаму Атроху!»