Раса не выпала — быць дажджу (Народная прыкмета)
Пачалося гэта ўсё пасля полудня. Алене кінулася ў вочы — на небасхіле, над цёмназялёнай сцяной дубняка i асінніка выраслі белыя казачныя горы. Яны асляпляльна зіхацелі ў праменнях сонца.
Як толькі давяршылі стог каля рэчкі Тур’і, Алена сказала хлопцам пабраць граблі ды ісці на падмогу жанчынам капіць. Сонца ўжо добра прыкметна бралася на захад, а задуха ўсё не спадала. Па— рыла так, як i ў поўдзень, а можа нават мацней. Сарочкі прамоклі, як на дажджы, ліпнулі да спіны.
Хлопцы, штурхаючыся, перакідваючыся жартамі, падаліся грабці. Ix было сямёра. Аленін брат Грышка Атрошка, самы дарослы з ix, шырокі ў плячах, з русым кучаравым чубам, меў дваццаць адзін год, a ўсе іншыя былі шмат маладзей. Паўлік Чарняк i яшчэ трое — былі зусім дзеці, мусіць, i па пятнаццаць гадоў не мелі,— але-ж касілі, бо добрых каспоў неставала, а тут такая немагата, што кожны чалавек вельмі патрэбны.
Жанчыны i дзяўчаты моўчкі зграбалі сена…
— Гэй вы, нездалякі! Цэлыя дні тут топчацеся, а работы не відаць… — падышоўшы да грабцоў, крыкнуў Грышка. Ён пальцамі расчасаў, адкінуў назад свой хвацкі непаслухмяны чуб.
— На нас спадзяюцца, — падхапіў самы малы з хлопцаў, Паўлік Чарняк. Ен кутком губ пагардліва цыркнуў сліну, падобна таму, як гэта рабіў часта Грышка.
— Глядзіце, герой які! — адгукнулася Лізавета. — Брыво калясом i сапель пад носам… Як вас зваць? Нешта ў нас такіх, здаецца, не было. Адкуль вы прыехалі? Ах, гэта-ж Паўлік…
Жанчыны зарагаталі.
Алена заняла пракос поруч з Маланняй, пачала скатваць вал. Яна абыякава слухала смешкі хлопцаў i дзяўчат, Лізавеціны кепікі над Паўлікам, заўважыла, як Лізавета некалькі разоў прыхільна пазірала на Грышку.
«Хлопец які! — падумала з гонарам i шкадаваннем Алена, — толькі гэтае вока…»
Грышку пад Штэцінам асколкамі міны раніла ў шыю i вока. Шыю вылечылі, а вось з вокам горш — папала туды драбніца з пылінку, а хлопцу прыйшлося застацца калекам…
Ад лесу па пракосах, па шызых купах лазняку, па стагах нячутна i хутка падступіў прыцемак. Пасля яшчэ раз прабілася было сонца, i луг, як вялізнае лясное возера, зазіхацеў у светлых праменнях. Праз некалькі хвілін цень зноў насунуўся.
Аднак, хоць сонца не было, млеў духмень. Усё наваколле дрымала ў такой цішыні, што ні адна травінка, здавалася, не варушылася.
А хмары паўзлі. Яны прайшлі над галавой бліскучым празрыстым краем. Неба падзялілася — справа па-ранейшаму сінеў чысты глыбокі блакіт, а злева — грудзіліся хмары, над галавой — белыя, высокія, а там далей — цёмныя, панурыя, сіняватыя; ад ix да зямлі спадалі мутныя пісягі.
Яшчэ да таго часу, як зайшло сонца, на пракосы лёг змрок. Людзі перасталі гаварыць i толькі маўкліва скатвалі вал за валам ды капілі. Чым цяжэй лажыўся змрок, тым больш маўклівымі станавіліся людзі, тым хутчэй рукі ўпраўляліся з граблямі.
Усе яшчэ з поўгадзіны граблі i капілі ў прыцемку. Рукі нібы прыліплі да грабель.
— Ой, жанкі!.. Колькі-ж гэта так рабіць! — звонкім гарэзным голасам крыкнула раптам Лізавета. — Ой, не магу!..
Яна кінула граблі i з рогатам упала ў капу.
— Найшла таксама час скаліцца! — сярдзіта прабурчэла старая Малакня. — Няма на цябе ўгамону!..
Жанчыны, хлопцы i дзяўчаты нібы ачнуліся. Лізавету, якая клялася, што «не ўстане сама, калі не памогуць», Грышка Атрошка i дзяўчаты падхапілі пад рукі i змораным, але вясёлым натоўпам рушылі да буданоў. На пракосах засталася адна Алена…
…Калі грабцы ўслед за Лізаветай i Грышкам гаманкім натоўпам рушылі ў вячэрнюю цемру ў напрамку буданоў, Алена яшчэ засталася на пракосах. Некалькі хвілін яна стаяла нерухома, зморана абапіраючыся на граблі, слухаючы галасы, што спакваля аддаляліся, потым выпрасталася, ускінула граблі на плячо i павольна пайшла, — але не ўслед за грабцамі сваёй брыгады, a ў адваротны бок, цераз непрыбраныя пракосы.
Каля цёмнай купы лазняку спынілася.
Алена каторы раз абвяла позіркам неба — над галавой нізка варушыліся важкія хмары. Правей, над чорным ламаным абрысам лесу, зелянела вялікая лапіна з мігатлівымі зорамі; яна была падобна да няскошанага лугу, усыпанага кветкамі. Злева, на даляглядзе, раз-два мігнулі зарніцы.
Тут, пры лазняку, канчаюцца рады, якія грабцы з яе брыгады не ўправіліся прыбраць…
Калі-б не збіралася на дождж, Алена не трывожылася-б за гэтыя рады: невялікая бяда — не прыбралі сёння, дык прыбяруць заўтра, абы толькі была трава не мокрая…
Усе прыкметы, аднак, паказвалі на дождж.
Вечар быў млосны, дзённая спёка ўжо сышла, але ў паветры яшчэ патыхала духменем…
З вялікім намаганнем прымусіла сябе Алена адарвацца ад гэтых непрыбраных пракосаў i пайсці наўпрасткі цераз луг следам за ўсімі, да буданоў.
Калі яна падышла да вогнішча, пры ім сядзела некалькі чалавек, што канчалі вячэраць. Усе іншыя разышліся. Сучча на вогнішчы дагарэла, i цяпер, то ўспыхваючы, то хмурачыся, тлелі зыркія барвовыя вугольчыкі. Алена намацала ў цемры за вогнішчам сухую ламачыну, адламала ад яе галінкі. Вогнішча не ўзгаралася. Алена нахілілася да вуголля, пачала дзьмухаць, пакуль не ўспыхнуў весела агеньчык.
«Як рана сёння ляглі спаць, — падумала яна. — Відаць-такі вельмі ўсе змарыліся». У другія дні, можа, да світання рассыпаўся адсюль пa ўсёй сенажаці малады нястрымны смех, суладна разліваліся песні.
Яна разламала таўсцейшую галіну i паклала на агеньчык.
Полымя ўспыхнула ярчэй, з трэскам весела пабегла па ламаччы. Цемра адступіла ад дуба, што стаяў непадалёк, асвятліўшы тоўсты, закаваны ў тоўстую кару камель. Угары засвяцілася густое лісце i жылістае сплеценае галлё.
Алена адсунулася ад агню, які пачаў патыхаць гарачынёю. На яе твары, задуменным i неспакойным, з шыракаватым добрадушным ротам, на тонкай шыі, на шырокіх працавітых далонях, на старэнькай з нейкімі палінялымі кветкамі кофтачцы хадзілі светлыя цені. Была яна з выгляду кволая, непрыкметная, толькі рукі мела дужыя, сапраўдныя сялянскія рукі, — яны цяпер спачывалі на каленях.
Жанчына, што зварыла вячэру, наліла ў пагнутую бляшаную міску крупніку, падала Алене.
Пасля вячэры пры вогнішчы засталіся толькі Алена ды Малання, хударлявая старая жанчына, з вострымі зеленаватымі вачыма, з сярдзітым заломам брывей. Падсеўшы да брыгадзіра, Малання стала распытваць, як ідзе ў калгасе жніво.
Ад таго часу, як пачалі жаць, большасць калгаснікаў паехала ў поле; на лузе пакінулі Маланню ды некалькі маладых касцоў i грабцоў. Яны тут днявалі i начавалі. Весткі пра жыццё ў калгасе, да якога адсюль было сем кілометраў, прыносілі людзі, што па той ці іншай справе наязджалі сюды. Алена прыехала з калгаса толькі ўчора, усе першыя дні жніва яна працавала на полі, i Малання цяпер не давала ёй спакою сваімі роспытамі.
Нагаманіўшыся, Алена i Малання падняліся, пайшлі ад вогнішча, якое на той час зусім згасла. Малання адразу падалася ў будан спаць, a брыгадзір нейкі час стаяла на дварэ. Вечар быў па-ранейшаму задушны i млосны. У натруджаных Алёніных нагах млела стома.
«Жніво заспела, а тут касавіца не спраўлена, — варухнулася неспакойная думка. — Да ўсяго — гэты дождж… Сена, як перац, — аж шамаціць, а тут, чаго добрага, змокне ўсё…» Яна скубнула са страхі будана жмут травы, скамячыла — сена было сухое, як удзень, раса не прыхапіла яго.
«Каб не спалі людзі, — хоць ты цяпер прыбірай».
За лесам, на чорным даляглядзе, нясмела міргалі зарніцы. Раптам да яе дайшло мернае, аднастайнае — ч-чап-чап-чап; гэта плыў на Прыпяці параход з Мазыра ў Кіеў. Ён праходзіць кожны раз у адну пару, — хоць-бы калі прамінуў ноч…
Прыгнуўшыся, увайшла ў будан. Малання ўжо спала; побач з ёю, шырока раскінуўшы рукі, нібы намагаючыся заняць увесь будан, ляжала Лізавета. Алена адвяла яе руку ўбок, прылегла поруч з дзяўчынаю. Ледзь толькі заплюшчыла вочы, адразу правалілася ў забыццё. Нібы не было ні трывогі, ні клопатаў.
Яна заснула так моцна, што здавалася — да рання нішто не абудзіць яе.
Аднак не мінула i поўгадзіны, як Алена неспадзявана прачнулася — трывожная, з такім прыкрым адчуваннем, быццам пабачыла непрыемны сон. Напэўна, непакойныя думкі не пакідалі яе i ў сне.
Устала, выйшла з будана, зірнула на неба. «Няўжо-ж-такі не пройдзе бокам?»
Хмары ў чорным небе па-ранейшаму бесперастанку варушыліся. Непадалёк, на міг асвятліўшы блізкія кусты, палыснула бліскавіца.
Алена вярнулася ў будан. Драмала яна неспакойна, так што праз сон чула вуркатанне далёкіх грымотаў. Калі яна абудзілася зноў, у грудзях штосьці ныла. Паветра пасвяжэла, варушыўся хоць ціхі, але неспакойны i густы вецер, шамацеў сухім лісцем над галавою, у страсе будана.
«Дождж хутка!» — кальнула здагадка.
Алена паднялася, выбралася з будана. Змрок, што ахутваў усё наваколле, быў цяпер не такі густы, як з вечара. Справа на небасхіле ўсё яшчэ зелянеў шматок неба з мігатлівымі зорамі. Ён не пашырыўся, як чакала Алена, a звузіўся.
У страсе будана трывожна шалясцела сухое лісце. З Прыпяці, як i раней, даходзіла бяссоннае ч-чап-чап-чап, — параход, відаць, аддаляўся, бо шум яго пацішэў…
«Прыб’е сена… Чакай пасля, пакуль прасохне. Будзеш сядзець, як прывязаная, каля гэтых пракосаў…»
A ўсё было-б інакш, каб яны хоць скапілі. Пройдзе дождж, выблісне сонейка, разварушы капу, не паспееш азірнуцца — падсохне. Бяры ды стагуй пахучае, як рута, сена. Крыўдна Алене яшчэ таму, што сена несабранага засталося мала, за дзве гадзіны, каб добра ўзяліся, дакончылі-б. Яна з вечара збіралася папрасіць людзей пасля вячэры вярнуцца на пракосы, але, як падышла да вогнішча ды пабачыла, якія стомленыя ўсе, перадумала. Цяпер Алене здавалася, што чакаць болыш нельга. Трэба хутчэй будзіць усіх…
У гэтую хвіліну яна пачула прыцішаны далечынёю працяжны гудок парахода i падумала, што там таксама не спяць. I на полі, мусіць, многа людзей не спіць — возяць снапы ці сціртуюць…
Ледзь толькі намерылася яна пабудзідь Маланню, як убачыла, што старая выбіраецца з будана.
— Не спіцца, цётка Малання?
— Не спіцца, — прабурчэла старая. — Дождж будзе, хай ён згіне… — Яна ўзялася рукой за спіну i застагнала: — О-ох! Паясніцу ломіць. Не дай бог, у крук сагне. Тады мой зноў спакою не дасць. Гэта, скажа, за тваю злосць!.. Аленка, як-жа тое сена, што пры лазняку?
— Я цяпер вось i думаю пра гэта. Трэба зараз прыбраць, — адказала Алена, з радасцю адчуваючы, што старая непакоіцца пра тое самае. — Я хачу, цётка, пабудзіць людзей…
— А што-ж! Будзі, — сказала рашуча старая. — Усіх будзі!..
— Я скажу — баявая трывога, — прыйшло раптам Алене ў галаву. — Як у партизанах…
Першай яна раскатурхала Лізавету:
— Лізавета, a Лізавета, трывога!
Тая хутка ўсхапілася, ударыўшыся галавою аб нейкі сук у будане, спрасонку не ўцяміла.
— Што? Трывога? Якая трывога?
— Сена трэба даграбці… Дождж!
— А-а… Я зараз!
Калі ішлі на пракосы, былі маўклівыя i ціхія. Грыша Атрошка спрасонку спатыкнуўся аб купіну, басам вылаяўся.
— Ліха на ix, наставяць тут купін! — пакпіла Лізавета.
Раптам чорнае неба расшчапілася, успыхнула зломамі агністая шчыліна, i сіні бляск ураз выхапіў з цемры зубчасты край лесу, копы, пракосы, людзей, што ішлі з граблямі.
Праз хвіліну наваліўся змрок, чорны i няжкі. Пасля святла ён здаваўся яшчэ чарнейшым, чым звычайна. На луг упаў i пакаціўся гром. Гэта адразу абудзіла ўсіх, адагнала дрымоту. Людзі пайшлі ўподбег.
— Тут!.. Пачынайце! — скамандавала Алена, калі дайшла да непрыбраных пракосаў.
Алена першая зачапіла граблямі сена з краю пракоса. Xутка i старанна зграбала яна траву, скатвала ў вал. Вал рабіўся ўсе большы i каціць яго станавілася з кожным крокам цяжэй.
Аднак яна старалася не прыпынянь ходу. Адкуль толькі сіла бралася ў гэтай кролай з выгляду жанчыны! Звычайна павольная, ціхая, Алена ў гэтую трывожную хвіліну нібы перамянілася.
Поруч з ёй вядуць свае пракосы Малання i Лізавета. На першай пары ўсе трое ідуць разам, потым Малання пачынае патроху нібы адставаць.
Алена хутка i звыкла варочае граблямі. Ёй няма калі сачыць за тымі, што грабуць разам з ёю, аднак ні на хвіліну яна не губляе адчування, што тыя поруч. Гэта прыдае моцы. Нібы не адна яна коціць свой вал, а коцяць гэты вал разам з ёю i Малання, i Лізавета, i Грышка. Усе яны зліліся з Аленай у адно. Нібы гэта не розныя людзі, a адзін чалавек, дужы, многарукі…
Грабці нялёгка — сена ледзьве віднеецца на цёмнай пакошы. Добра яшчэ, што месца роўнае — ні ямкі, ні купіны.
Затое капіць лягчэй… «Як там, ці ўпраўляюцца складаць копы?»
Праз некаторы час Алена заўважыла, што стала адставаць. Малання выйшла наперад. «Жылаватая», — успомніліся Алене словы людзей, якім даводзілася працаваць са старою.
Тыя казалі, што Малання — нястомная i што мала хто можа зраўняцца з ёю ў працы.
Цяпер Алена ўжо не думала пра тое, каб выперадзіць Маланню, а старалася як-небудзь параўняцца са старою. Яна пачала хутчэй грабці, мацней кідаць граблі, коцячы вал, i неўзабаве дагнала Маланню.
Доўгі час яны зноў ішлі поруч. Алена не здавалася, аднак, яна стала адчуваць, што ёй з кожнай хвілінай усё больш не хапае паветра, што яе рукі дрыжаць ад знямогі.
«Зараз прыцішыць». — думала яна пра старую, але тая не прыпынялася, усё ішла i ішла наперад. I Алена не вытрымала, пачала пакрысе адставаць…
Зноў палыснула бліскавіца. Недзе зусім побач раскаціста бабахнуў гром — нібы штосьці агромністае звалілася на зямлю i з трэскам разляцелася на дробныя чарапкі. Зямля скаланулася.
— Ой, матанькі! — спалохана прысела Малання. — Пранясі ты, акаянны, стараною…
I зноў — цішыня. «Бачыш ты, вусцішнаснь якая! — падумала Алена. — Ці ўправімся?.. Каб толькі не лінуў зараз». Неспадзявана аднекуль з боку лесу вырваўся парывісты вецер, з посвістам i віскам прамчаўся над пракосамі, шпурнуў у Аленін твар абярэмкам сена. Вакол адразу пацямнела. Шыю абліло свежасцю i холадам, быццам вадою.
Алена гукнула Маланню i Лізавету:
— Хутчэй, — яна кінулася ў цемру.
Колькі часу яны працавалі — не ведалі. Можа гадзіну, можа болей, а можа i менш за поугадзіны.
Яны мала не паспелі скончыць. Грабны ўжо былі пры самым лазняку, а тыя, што капілі, складалі ледзь не апошнюю капу, калі зашумеў дождж.
Дождж валіў сцяною, i яго шум было чуваць яшчэ здалёк. З неба адразу секанула вадзяною хваляю.
A ў наступную хвіліну ўсё навокал танула ў шуме…
Алена спярша намерылася была падграбці сена вакол капы, але дождж так сыпануў, што яна, як прыйшлося, ускінула граблі ды наўпрасткі пашыбавала да бліжэйшага дубочка, які прыкмеціла, калі грабла пры ім сена.
Тут толькі, прыціснуўшыся да дубка i аддыхваючыся, слухаючы, як угары порстка лапоча ад дажджу лісце, яна адчула, што адзежа ўся прамокла i прыліпла да цела. Прабіраў холад… A іншыя дзе? Дзе Малання, дзе Лізавета? Мабыць, пабеглі да буданоў; яна ціснулася пад дубком адна.
«Трэба было-б i мне… Усё адно змокла…»
Але выбірацца з-пад дубка, які хоць i ненадзейна, а ўсё-ж хаваў ад дажджу, выбірацца пад ручаі, што, як з латакоў, шчодра ліліся з неба, — не наважылася. З лісця на галаву сыпаліся важкія i халодныя кроплі, цяклі па твары, сплывалі ў рот… Яна выцерла твар мокраю далоняю…
«Усё-ткі ўправіліся», — падумала яна, i ў сярэдзіне, у грудзях, пацяплела.
Яна думала пра тое, што ўдзень, як толькі перастане дождж, скончаць касінь той лапік, які застаўся, што, калі здарыцца добрае надвор’е, дні за два, ўсё прасохне i можна будзе ўсё прыбраць i застагаваць, а людзей накіраваць на поле, на жніво — там яны даўно патрэбны…
А дождж сек i сек па маладому дубку, i ўгары нясціхна лапатала лісце, i ручай за ручаём сплывалі на яе галаву, твар; аднак Алене было светла i легка, ён цяпер ужо не трывожыў так, як раней, гэты нежаданы дождж.
1947 г.