Загон, на якім жалі Алена ca сваімі жанкамі, падзялілі на дзве часткі — па колькасці людзей у брыгадах, каб на кожную жняю прыпадаў роўны па велічыні шнурок. Жанчыны з Насцінай i Коржыкавай брыгад ішлі разам, з правага боку загона. Каля поўдня дажалі да канца загону, да маладога шапаткога асінніку на ўскрайку лесу. Першай дайшла Аленіна брыгада. Скончыўшы, жанкі вярнуліся да сваіх памочнікаў, прыладзіліся, дзе каму прыйшлося.
Ніхто з жанчын, што вярнуліся дапамагаць, не трымаўся цяпер сваёй брыгады. Жнеі перамяшаліся. Хутка, калі ў каго-небудзь засталася была яшчэ ў пачатку працы недаверлівасць, то яна сама сабой непрыкметна суцішалася пры агульным клопаце. Нават цётка Малання, якую ў сяле ведалі, як вельмі ўпартую i незгаворлівую жанчыну, пакрысе пераставала бурчэць сама сабе: «Не трэба нам іхняй помачы». Недаверліва сочачы за Насцінымі жанчынамі, яна бачыла, што тыя жнуць старанна, не марнуюць час у пустых гаворках, i яе раўнівае сэрца паступова спакайнела.
Праўда, гэты спакой не аднойчы змяняўся сумненнем. Часамі тое сумненне так узварушвала Маланню, што яна пераставала жаць i ішла на ўчастак, дзе жалі памочнікі. Як строгі інспектар, яна хадзіла па пожні, пільна прыглядаючыся, ці не валяюцца дзе каласкі, ці добра звязаны снапы.
— Цётка Малання, — ушчувала Маланню Лізавета. — Як вам не сорам!
— Што — сорам! — не паддавалася тая. — Хіба-ж можна пакідаць поле без нагляду?! А можа яны, ягадка, абы-як, нядбайна робяць, псуюць толькі? — Але гаварыла спакойна — людзі, што прыйшлі дапамагаць, жалі добра… Малання стала побач з той смуглай, з чорнымі ласкавымі вачыма жанчынай у сіняй сацінавай кофце…
Жалі маўкліва. Сухія, ломкія, спелыя сцяблы жменя за жменяю спорна клалiся на перавяслы, дужымі, загарэлымі рукамі сціскаліся ў тугія, пругкія снапы. Вязалі снапы асцярожна: крохкая салома, калі модна закручваць перавясла, ірвалася.
Не было чуваць ні жартаў, ні песень. Стома напаўняла рукі i ногі цяжарам, скоўвала здрантвелую спіну. Але змора гэтая была прыемнай: людзі задаволена бачылі, як усё даўжэйшымі становяцца за імі рады бабак.
Толькі як скончылі разам той лапік, перадыхнулі крыху, выпрасталі спіны, прылеглі ў пярэстым цяньку пад галінкамі маладога частага асінніку, слухаючы лянівае лапатанне срабрыстых, знізу быццам падбітых белаватай байкай, лісточкаў.
На ўзлессі пахла апошнімі, пераспелымі суніцамі, вянучай духмянай травою, асіннікам.
Высока ў жнівеньскім небе зіхацела празрыстае воблака, падобнае на бліскучы камяк пены.
— Бусел, — пазіраючы на воблака, зачаравана прагаварыла Лізавета. Алена падняла вочы ў неба.
— Дзе ён?
— Вунь… Каля хмаркі. Справа.
Алена, прыплюшчыўшы вочы, стала ўзірацца, але доўга не магла яго ўбачыць. Воблачка сляпіла яе. Потым убачыла — бусел кружыў вакол воблачка ў бяздоннай глыбіні ясна-блакітнага паднябесся, з зямлі ён здаваўся ледзь прыметнаю, нікчэмнаю кропачкаю. Алена ляжала на траве i з замілаваннем сачыла за ім, захопленая вострым адчуваннем вялізнай вышыні. Цікава, якім здаецца адтуль наша поле, i гэты асіннік, i мы…
Адпачывалі нядоўга. Нельга было ляжаць, — ix чакала яшчэ вялікая паласа нязжатага поля.
У гэты дзень Гардзею Шкробату i Ігнату выпала сыйсціся яшчэ раз.
Каля свірна, на выхадзе ў поле, гаманіла некалькі чалавек, збіраючыся разыходзіцца на працу. Гардзей, пастарэчаму горбячыся, павольна падышоў да Марціна, паздароўкаўся за ручку з ім, з Насцяю, што забегла сюды, вяртаючыся з абеду.
— Ну, што я казаў, Насця? Тады на вуліцы… Не памойму хіба выйшла, а?.. А ты не хацела слухаць!
Насця насмешліва кінула на яго чорнымі непрыязнымі вачыма.
Гардзей па-прыяцельску i разам з тым з павагай узяў Марціна за локаць, папрасіў адысці, пагаварыць па важнай справе.
Марцін адышоў за ім крокаў сто.
— Марцін Пятровіч, — сказаў Гардзей, пазіраючы ў вочы старшыні. Шыя ў Гардзея, нягледзячы на жнівеньскую гарачыню, была абвязана пярэстым шарсцяным шалікам. Гардзей раскруціў яго i сказаў, апраўдваючыся: — У горле нешта душыць. Глынуць нічога не магу. Прастыў недзе, відаць… Адным словам, старасць, старасць — не радасць!.. Марцінка, я, тое самае, наконт маёй заявы. Я хачу спытацца, ці разбірала яе праўленне?
Марцін знарок марудзіў адказваць. Ён маўкліва пазіраў убок, паглыблены ў нейкія свае думы.
— Разглядала, — сказаў ён, нарэшце. Шкробатаў твар выцягнуўся, у вачах бліснула штосьці. — Рашылі пачакаць пакуль. Пажыві сумленна, каб людзі паверылі.
— А-а, — адразу абвяў Шкробат. — Колькі-ж можна правяраць. Ці-ж бацька адказвае за сына. Я-ж не вінен, Марцінка, што дзіця такое непуцяшчае пайшло…
Тут размова перарвалася. Увагу Марціна захапіла дзіўнае відовішча. З калгаснага двара ў акружэнні дзіцячага гуртка выйшлі дзве дарослыя постаці: адна, было відаць, упэўненая, прамая, другая — згорбленая, нясмелая. «Малання з Ігнатам», — пазнаў Марцін i стаў з цікавасцю сачыць за імі. Ігнат панура азіраўся на дураслівае акружэнне ды час-ад-часу пагрозна замахваўся дручком, што трымаў у руцэ.
— Такі спраўдзіла сваё слова, — задаволена прасіпеў Шкробат, падміргваючы Марціну. — Яна, Маланка, а-а? Сіберная баба, не дай бог… A дзеці? Падшыванцы…
Ніякавеючы пад уважлівымі людскімі позіркамі, акружаны неадчэпным дзіцячым гуртам, Ігнат насцярожана наблізіўся да Марціна.
— От я прыйшоў…
Ён азірнуўся навокал — усе, хто быў поблізу, сачылі за ім i Марцінам.
— Я сам прыйшоў, — дадаў ён голасна, з абыякавасцю пазіраючы на гузік на Марцінавай гімнасцёрцы. У голасе Ігната вострая назіральнасць Марціна пачула прыдушаны боль i адчай, схаваны пад выглядам наўмыснай абыякавасці. — Словам, Марцін, назначай на работу.
— Катаржнік! Абібок ты! Колькі я за цябе сараматы прыняла! — не ўтрывала, залемантавала цётка Малання.
— Ціха ты, палямёт! От-жа язык!.. Мне хіба прыемна перад людзьмі?! У мяне-ж таксама жывая душа, а не, к прыкладу, сказаць…
— А бо — жывая душа! — перабіла нецярпліва Малання. — Гарэлка, от што твая душа, п’яніца ты прапашчы!
Нечакана Малання страціла ўсю сваю гнеўнасць i строгасць i расплакалася, як дзіця малое. Людзі ад гэткага павароту спрэчкі сумеліся: мала хто чакаў такую маладушнасць з боку цёткі Маланні.
— Хадзем, — пацягнула Малання свайго чалавека.
— Ідзі… Мне тут пагаварыць трэба з Марцінам…
— Ідзіце, цётка Малання. Ён зараз прыйдзе, — бачачы, што жонка не давярае Ігнату, уступіўся Марцін.
— Што з ім гаварыць! Што ён разумнае скажа! — махнула зняважліва жанчына i падалася адна.
Цяпер яны стаялі ўтрох — Марцін, Ігнат i Гардзей. Шкробат адчуваў, што ён між ix лішні, што Марцін i Ігнат хочуць застацца ўдвух, але ён не адыходзіў. Яго трымала пры Ігнату трывожнае адчуванне блізкай небяспекі.
Марцін кіўнуў галавою Ігнату:
— Хадзем. Пасядзім каля свірна.
Гардзей затрывожыўся: Ігнат хоча пра штосьці расказаць. Пра што? Чаму адзін на адзін? Toe, што Ігнат ні слова пра гэта не сказаў пры ім, навяло Шкробата на думку, што размова будзе мець да яго, Гардзея, блізкае дачыненне. Гардзей падаўся да бліжэйшай будыніны i схаваўся за ёю. Агледзеўся — за ім ніхто не сачыў. Цяпер, калі Марцін азірнецца i не пабачыць яго на ранейшым месцы, падумае, што Гардзей пайшоў дамоў.
Будынкі стаялі ў адзін рад, недалёка адзін ад другога. Абышоўшы будынак, за якім хаваўся, Гардзей пайшоў следам за Ігнатам i Марцінам. Ён баяўся, што яго прыкмецяць, але не мог астанавіцца, неадольная цікаўнасць i трывога вялі яго ўслед за імі.
Хутка ён пачуў непадалёк галасы. Гардзей пачаў ісці асцярожней. Ён спыніўся ля таго самага вугла, дзе стаялі Ігнат i Марцін. Цяпер ix раздзяляў толькі рог свірна, i Шкробат мог чуць амаль кожнае слова гаворкі.
— …Дык гэта ты патаптаў?! — я…
— Як-жа гэта ты?
— Недагледзеў. Заснуў… Ну, коні i ўбіліся… «Трахім» i яшчэ двое.
I раптам Гардзея сцебанулі Марцінавы словы:
— А я думаў, гэта Гардзей зрабіў. Ён у тую ноч трымаў у сябе каня з рамонтнай брыгады.
— Не, я… Не Гардзей…
— Які там ячмень патравілі! — строга прамовіў Марцін i дадаў спакайней: — Што-ж, перадам на праўленне, няхай разбярэ.
Шкробат з асцярогай, ад сцірты да сцірты, адступіўся прэч. Азірнуўся — ніхто не бачыў. Сэрца яго калацілася, ён прагна аблізаў языком засмяглыя раптам губы.
«Ледзь не ўліп… Добра, што я звярнуў тады гэта ў жарт. Беражонага бог беражэ. Яны заўсёды знюхаюцца… — Рукі яго дрыжэлі. — Усе… Усіх сцеражыся».
…Толькі ўвечары, пасля заходу сонца, калі пожня заблішчэла ў блакітным туманным святле маладзіка, зжалі апошнюю жменю аўса, склалі апошнія бабкі. Бабкі гэтыя складвалі ўсе жнеі разам.
Малання з апошняй жмені скруціла перавясла: яна строга шанавала старыя звычаі. Глянулі жнеі на апусцелае поле, на рады цёмных i блакітных бабак i радасна загаманілі.
— Колькі, скажыце, хапілі! За адзін дзень!
Задаволеныя, гарэзныя жнеі, абкружыўшы Алену цесным кругам, насыпаліся на яе.
— Ну, гаспадыня, цяпер расплачвайся, стаўляй вядро гарэлкі! Ды пабольшае!
— Конікі гагочуць — піць хочуць!.. Заслужылі-ж…
— Не выкручвайся!
Алена з удзячнасцю паглядзела на жанчын, — яе i «чужыя», усе перамяшаліся ў радасна-ўзрушаным натоўпе. Крыху разгубленая гэтай гарэзнай шумлівасцю, яна сказала:
— Ды ўжо-ж трэба-б паставіць. Нічога іншага не скажаш. Варта… — Усміхнулася. — Дзякуй вам вялікі, жанкі, за шчырую работу, за ваш клопат… Ад душы… ад усіх маіх людзей дзякуй!
Людзі знарок нездаволена зашумелі ў адказ:
— Э, а мы не ведалі, што ты такая скупая, гаспадыня… Ну, ну, не шкадуй, раскашэлься!
— Не-э, падзякай не адбудзеш!
Алена глянула на Марціна, які гадзіны за тры да вечара прыйшоў паглядзець, як ідзе жніво ў брыгадзе, i бездапаможна развяла рукамі, — выручай, таварыш старшыня. Марцін вельмі непакоіўся, што брыгада не паспее зжаць усяго за дзень. Тое, што ён убачыў, прыйшоўшы на поле, — бадзёрая ўзрушанасць жней, запал, суладная работа абедзвюх брыгад, — узрадавала яго i ўсхвалявала. Ён застаўся з жанчынамі да канца работы — памагаў зносіць снапы i складваць ix у бабкі.
— Гаспадар, відаць-такі, трэба раскашэліцца, — сказала Алена. — Заслужылі!
«Заслужылі… заслужылі, Алена», — падумаў Марцін, але, хаваючы ўсмешку, каб жартам паспрачацца са жнеямі, сказаў абыякава:
— Трэба як-небудзь, казакі мае, падумаць пра гэта…
У гэты момант Малання, непрыкметна падкраўчыся ззаду, перахапіла яго, нібы поясам, перавяслам:
— Цяпер, рыбка, не адгаворышся!
— Прыдзецца-такі капітуліраваць, — Марцін адразу падняў рукі. — Здаюся!
Жанчыны задаволена зашумелі.
— Дажынкі згуляем… на тым тыдні ў нядзелю.
Узрушаным, гаманкім гуртам жанкі рушылі аўсянішчам наўпрасткі на дарогу. Алена адстала, нібы ёй рупіў які-небудзь гаспадарскі клопат. Астаўшыся адна, акінула вачыма ахопленае дзіўным дымчатым прыцемкам поле, прысадзістыя шырокія бабкі, — такі загон зжалі! На апусцелым полі быццам казачны гарадок вырас. У поўзмроку, як здані, цьмянымі плямамі вызначаюцца дзве маўклівыя ігрушы, пасаджаныя некалі на мяжы Вольчыным бацькам.
— Скончылі! — уздыхнуўшы, выказала Алена ўголас пачуццё, што яе хвалявала. Ёй раптам успомніліся трывогі апошніх дзён, калі яна баялася, што спозніцца ca жнівом, i сэрца яе цяпер зайшлося ціхай, глыбокай радасцю: Алена ўсё блізка брала да душы — i боль i радасць. Якое шчасце пасля неспакойных дзён упартай працы, пасля ўсіх трывог, удач i няўдач, адчуць, нарэшце, радасць заслужанай перамогі! Сэрца Алены было ўсё напоўнена гэтай радасцю. Нават стома, што скавала цела, была салодкай i хмельнай, нібы радасць.
— Ну, хопіць любавацца! — неспадзявана пачула Алена Марцінаў голас.
Яна здрыганулася, збянтэжана агледзелася. Ззаду непадалёк стаяў Марцін. Ён з дакорам, усміхаючыся, паківаў галавою. Як яна не заўважыла, што ён стаіць амаль поруч i слухае! Марцін, не перастаючы дакорліва ўсміхацца, падышоў, узяў яе за руку.
— Ну, колькі-ж можна ўздыхаць! Як малая. Хадзем.
— Пачакай! Яшчэ трошкі…
«Чаму так добра, калі ён бярэ сваёй рукой маю руку?» — праплывае мімаволі ў галаве Алены думка. Ад яго поціску радасць Алены шырыцца, мацнее.
Раней таксама хораша было з ім, асабліва тады, калі яна не ведала гэтай непатрэбнай спрэчкі i крыўднага падазрэння. Цяпер сяброўскі поціск Алена прымае як узнагароду.
«У Андрэя таксама былі такія харошыя рукі…»
I раптам, нібы подых вячэрняга ветру, перапоўненае радасцю сэрца Алены крануў ціхі даўкі сум. Не той вядомы сум па Андрэю, a іншы. Яна сама не ведае, што гэта за пачуццё, нібы чагосьці не хапае. Вельмі неабходнага…
— Стамілася я! Здаецца-б, села тут на месцы i нікуды не пайшла-б.
— То давай сядзем, — сказаў Марцін. У голасе яго Алена пачула нейкія нязвыклыя хвалюючыя гукі, i сэрца яе сціснула няяснае шчымлівае прадчуванне. Гэта было такое харошае i такое нечаканае пачуццё, што яна збянтэжылася.
— Не, нельга, — таропка, амаль спалохана сказала яна i хутка пайшла: — Што… людзі скажуць?
Ён падаўся поруч, не выпускаючы яе рукі ca сваей.
— «Стамілася»… Нічога, Алена, хутка лепш стане. Які-небудзь год, i тут зноў пусцім машыны, больш, як да вайны. Электрастанцыю на Тур’і пабудуем… Добрае жыццё, Алена, будзе!
Некалькі хвілін абое ішлі моўчкі, напоўненыя адчуваннем нязнанай раней між імі блізкасці.
— Ноч якая!.. Дзіва, а не ноч! — прашаптала Алена. Яна ўзрушана стала. Следам за ёй спыніўся Марцін. Стоячы поруч, яны дзівіліся хараству навакольнага свету, з’іначанага ў дымчатым блакітным святле. Алена ўспомніла, што такая самая ноч была тады, калі яна думала адзінока ў сваёй няскончанай хаце тыя горкія думы.
«Не, не такая, — запярэчыла сэрца. — Тая ноч была іншая…»
— Алена, — сказаў Марцін, калі яны пайшлі, — а ведаеш, яна сама надумала паслаць табе помач?
— Насця?
— Насця. Прыйшла ўвечар да мяне, кажа: заўтра пашлю брыгаду Алене. I больш нічога не гаворыць — ганарлівая. А я акурат на тое збіраўся зрабіць нараду, паслаць усіх свабодных людзей у тваю брыгаду. — Марцін засмяяўся. — Я ўсё роўна паслаў-бы. Але яна апярэдзіла мяне, — ну я гэтаму i рад, добра, думаю, прыйшла — значыцца, шура-бура сціхла… Толькі яна… не ведаю ці казаць табе? — пасур’ёзнеў зноў Марцін.
— Кажы.
— Яна нібы прачытала, што ў мяне ў галаве, кажа: ты не думай, што я для Алены пайду, я для калгаса раблю, а не для Алены. A ў тым, кажа, што не Аленіны людзі нашкодзілі, я яшчэ сумняваюся…
— Сумняваецца? А ты таксама?
— Не, Алена. Я i тады не верыў у тое.
— Не верыў?! — узрадавана сказала Алена i ўдзячнымі цёплымі вачыма паглядзела на Марціна. — Не верыў… — сказала яна цішэй, апусціўшы вочы. — Гэта добра, што ты ў тую дарэмшчыну не паверыў, а мне… верыў… Хоць i не ведаў дакладна, а верыў… што я не магла зрабіць такую шкоду…
— Мне здаецца, — адказаў старшыня, — у сям’і так i павінна быць, каб усе адзін аднаму верылі. A інакш i сям’і добрай не можа быць. Якая-ж гэта сям’я — дзе адзін аднаму не давяраюць?
— Я ведаю, што пройдзе час — i ўсё выйдзе наверх. Але мне крыўдна, што яна можа, Марцін, думаць пра мяне такое…
Старшыня ўбачыў наперадзе цёмную статную постаць Насці, што стаяла на дарозе і, відаць, чакала ix, i выпусціў Аленіну руку.
— Заўтра пачнем малаціць, — перавёў на другое гаворку Марцін. — Твая брыгада, Алена, пойдзе першая. Апавясці людзей на заўтра.
Насця падалася насустрач ім i пайшла поруч.
Уперадзе нейчы ласкавы голас журботна, цягуча заспяваў:
Вецер вее, ой, вецер вее, ды вецер па-а-вява-ае,
Ой, вецер вее, вецер павявае!..
Ма-аці ў до-оні дый пра долю пыта-а-е.
Некалькі жаночых i мужчынскіх галасоў падхапілі дружна, суладна.
— Прыходзь сягоння ўвечары да мяне, — сказала Насця Алене. — Толькі не баўся вельмі дома. Павел прыехаў. I ты, Марцін, не спазніся…
— Я ўжо чула, што прыехаў… —Алена схапіла Насцю за руку. — Які ён цяпер?
— Усё такі-ж… — спакойна адказала Насця. — Учора, позна ўвечары, прыйшоў. Спазніўся на пасажырскі, дык ён да таварнага прычапіўся!
— Прыехаў!.. радуешся?
Сказала i падумала: якое глупства пытацца пра гэта. Вядома, радуецца. I раптам радасць Алены патухла. Сэрца апаліў боль. Павел прызываўся ў армію разам з Андрэем, у адзін дзень, на адной машыне ехалі яны ў горад. I служылі поўгода ў адной часці, пакуль не раніла Андрэя на фінскай вайне. Ca шпіталя ён вярнуўся ў другую часць, — i з той пары таварышы не бачыліся.
«Мой Андрэй не прыедзе…» Навеяны Паўлавым зваротам, у яе памяці зноў яскрава i жыва паўстаў вобраз Андрэя, шчаслівыя дні замужжа. Яны на час выцеснілі радасць, што прынёс Марцін.
— Дык чаго-ж ты прыйшла на работу? — з дакорам i здзіўленнем ускрыкнула Алена. — Сем-жа год не бачыла.
— Ну дык што? Цяпер-жа ён нікуды не дзенецца. Праўда, Марцін? — Вочы яе, было відаць, хітра заблішчэлі. — Дома будзе, яшчэ i надакучыць, хопіць часу… Я ўчора, як даведалася пра жняярку, раззлавалася на хлапчанё тое. Праз яго, нягоднага, цэлага поўдня страцілі. Раззлавалася на яго, а сама думаю — хіба я лепшая? Сабрала людзей сваіх — ды на выручку. Пашчыравалі разам, нібы адлягло ад сэрца…
Яна сціхла на хвіліну, а потым проста, нібы гаворка ішла пра нешта самае звычайнае, сказала з усмешкаю:
— Разышліся, як чорныя хмары, a сышліся, як ясны дзень.
— Я не рабіла таго, што ты на мяне ўзвяла…
— Ты гаворыш, нібы вінаватая… А я не люблю каяцца. Каянне, кажуць, позна ходзіць…
— Ты верыш, што не я?
— От якая ты. Не веру, а ведаю.
— Як гэта ведаеш? Ты ведаеш — хто?
— Ведаю. Не ты! — задаволеная жартам, засмяялася Насця.
— Ты ўсё рагочаш! А мне не смешна…
— Каяцца позна, а падумаць пра гэта можа i не лішне, — сказаў Марцін. — Трэба дбаць не толькі пра сябе. Не адна ты ў калгасе. Даражыць трэба, адным словам, сям’ёй нашай…
Наперадзе ў дзіўным месячным прыцемку шырокі i модны голас усіх жней, падтрымаўшы ласкавы задумлівы альт, журыўся:
Шэры гyci, ой, шэры гyci дый на моры начуюць.
Ой, шэры гyci дый на моры начуюць.
Яны мае, ой, яны мае дый усё горачка чуюць.
Насця таксама заспявала ціха, легка, але без пачуцця. Раптам яна сціхла:
— Пра сям’ю ты правільна гаворыш, Марцін… Каб думала я пра яе, не стала-б я ўзводзіць на Алену такое без доказу… i жняярку не ўзяла-б…
Яна абняла сяброўку.
— Шчаслівая ты, Настуля, — прамовіла раптам з тугою i задуменнасцю Алена. — У сарочцы нарадзілася. I прыгожая, i ўдачлівая. I чалавек жывы… Усюды ты шчаслівая!..
— От нашла што казаць! Дык ты прыйдзеш, Алена…
— А як-жа, прыйду…
1946 г. Глінішча