I вось дом загаманіў.
Кватэр у ім лічылася толькі крыху больш за сотню, i кватэры гэтыя былі прасторныя, па два, а то i па тры i чатыры пакоі, але жылося людзям тады ў доме не вельмі раскошна. Амаль кожная кватэра давала прытулак двум, тром ці нават чатыром сем’ям.
Асобныя кватэры дасталіся толькі некалькім віднейшым дзеячам горада, сярод якіх аказаўся i дырэктар не існуючага яшчэ тады цырка. Праворны цыркач (так яго іменавалі непрыхільныя суседзі) толькі месяц назад як прыехаў быў у горад з Сярэдняй Азіі i атрымаў кватэру таму, што прыгразіў адразу-ж пакінуць межы горада, калі яму не дадуць у бліжэйшыя дні кватэры з чатырох пакояў.
— Бач ты, пахаба які! — здзіўляліся i абураліся людзі.
Казалі, нібы «цыркача» спрабавалі ўгаварыць на меншую, але ён толькі адказваў: «Ці — чатыры пакоі, ці — бывайце здаровы».
I яму ўступілі. Бо як-жа, вялікі горад, хіба-ж можна без цырка?
Дом быў падобны на вялізны вулей.
Ужо тады ён пачаў тое жыццё, якое можна назіраць i цяпер. Раніцай, днём i ўвечары ў ім было неспакойна i шумліва, a ўночы наступала цішыня. То там, то тут на ўсіх чатырох жылых паверхах паступова гаслі асветленыя вясёлыя вокны, i ён маўклівым чорным гмахам акрэсліваўся ca змроку.
Даўжэй за ўсё свяцілася акенца ў кватэры на трэцім паверсе ў крайняй злева секцыі, дзе жыў паэт Дуброўскі. Яно гарэла заўсёды спакойна i роўна. Зусім не так гарэла сэрца паэта, які то радаваўся за свайго героя i за сябе, то, калі справа не клеілася, сядзеў пануры, учапіўшыся рукамi ў валасы, гатовы стагнаць ад крыўды.
Дуброўскі яшчэ быў малады чалавек, вельмі поўнацелы, з гладзенькай адвіслай складкай пад падбародкам. Ад таго, што ён быў не рослы i шырокі ў плячах, ён здаваўся проста-такі тоўстым i грузным. Трымаўся ён прама, выпяціўшы жывот, горда ўзняўшы прыгожую галаву, як-бы з пагардай прыплюшчыўшы блакітныя вочы, i гэта надавала яму важны, нават трохі ганарлівы выгляд. Але гэты знешні выгляд яго не пасаваў з характарам: паэт быў чалавекам добрадушным, нязлым, завабліва, чыста, па-дзіцячаму смяяўся i толькі хіба, калі часам выпіваў з сябрамі, станавіўся задзірыстым.
Каб дапоўніць яго партрэт, трэба сказаць, што ён быў чалавекам блізарукім, нават вельмі блізарукім, — ад чаго паэт i прыплюшчваў вочы (a зусім не ад пагарды да людзей, як маглі-б падумаць тыя, хто не ведаў яго.) Нягледзячы на блізарукасць, хадзіў паэт звычайна без акуляраў i чытаў на літаратурных вечарах свае творы таксама без акуляраў, як мага наблізіўшы твар да лістка з вершам.
Дома — у бяссонныя ночы — Дуброўскі сядзеў за сталом у рагавых акулярах. Але, напісаўшы некалькі слоў, нібы не давяраючы таму ўражанню, якое ёсць, калі глядзець праз шкельцы, паэт меў звычай здымаць ix i падносіў лісток да прыплюшчаных вачэй. Здавалася, што ён з падазронасцю нешта шукае. Не знайшоўшы, відаць, нічога такога, ён зноў надзяваў шкельцы, i тады на лістку паперы ўзнікалі новыя радкі…
Жыў ён у горадзе многа гадоў, але чамусьці амаль увесь час пісаў пра вёску. Можа, у гэтым вінаваты любыя сэрцу ўспаміны маленства, можа, яшчэ якія прычыны, аднак пісаў ён ахвотней за ўсё пра вёску. Паэт часта ездзіў у калгасы, многа бачыў i цікава расказваў, але ўчэпістыя крытыкі ўсё-ж знаходзілі, бывала, у яго творах быццам-бы нейкія сляды архаікі. Трэба сказаць, час ён не прамарнаваў i зрабіў шмат карыснага — хвала яму, бяссоннаму працаўніку, чый агеньчык у доўгія зімовыя i асеннія ночы амаль нязменна гарэў у акенцы на трэцім паверсе!
Не будзем шмат дакараць паэта, — ён чуў даволі дакораў ад крытыкаў. За адно папракнем яго — хай ён пачырванее — да гэтага часу наш паэт не напісаў ні аднаго верша пра гасцінны дом, які прытуліў яго i сагрэў.
Пра дом, у якім ён перажыў столькі шчаслівых гадзін!..
Яшчэ не гасла святло ў паэта, а дом пачынаў ужо абуджацца. Калі ночы былі доўгія, то агні зноў там i тут запальваліся; летам-жа ў гэтую пару ўсюды расчыняліся вокны, дзверы на балконы…
Праз гадзіну-дзве дом прыкметна пусцеў, i тады можна было бачыць, колькі працаўнікоў жыве тут. Першымі спяшаліся на працу жанчыны — прадаўшчыцы з прадуктовых магазінаў, пазней легка плылі какетлівыя сакратаршы-машыністкі з сумачкамі самай апошняй моды, строгімі гурткамі ішлі старанныя школьніцы i з крыкамі задзіры-хлапчукі.
Разыходзіліся на свае пасты рознастайныя загадчыкі i памочнікі — большыя ў той час звычайна выпраўляліся пазней i ехалі на машынах, што цярпліва чакалі каля пад’ездаў.
Арцём Іванавіч хадзіў заўсёды пеша. Машыны ў яго не было, але ён казаў, што хоць i была-б, то не стаў-бы ездзіць, каб не нажываць сабе інтэлігенцкіх хвароб. Амаль тады-ж, апіраючыся на кіёк, кульгаў да трамвайнага прыпынку Загорскі, які ўладзіўся працаваць у шавецкую майстэрню пры гасцініцы.
Неўзабаве ва ўсім доме, нібы вартавы, што здаў начную вахту, спаў, мусіць, толькі адзін паэт, задаволена пахрапваючы. Сон яго быў аднолькава моцны i пасля ўдачы i пасля няўдачы.
На дварэ часта кіпелі трэніроўкі юных футбалістаў, i ў наваколлі разносіліся ваяўнічыя воклічы:
— Пас, пас, давай! Не адзін гуляеш!
— Ты чаго ўсё падстаўляеш нагу?! Суддзя — «падножка».
— Рука была! Штрафны! Рука!
— Не было рукі!
— Суддзю — на мыла!
— Жорка, бі!
— Гол!..
Прызнаным усімі на дварэ каралём футбола быў сын інваліда Жорка Загорскі. Ен так біў па мячу, што ніхто з малых варатароў, як яны ні стараліся, не мог аберагчы свае вароты ад гола. У Жоркі ніхто не мог адабраць мяч, так умела ганяў яго па вытаптаным дварэ ўвішны малады Загорскі. Жору паважалі, як самы высокі аўтарытэт, Жору стараліся спадабацца, перад Жорам ліслівілі.
Толькі худая, вечна бурклівая дворнічыха, якая цэлымі днямі цягалася каля сваіх парасят, што рухкалі ў закутку дрывянога хлеўчыка, не прызнавала таленту Жоркі, гаварыла, што ён разбіў акно ў канторы магазіна, што ён ганяе яе парасят i што, наогул, ён псуе дзяцей.
— Вось-жа, скажы ты, урадзілася дзяціна! Бегае, круціцца, галёкае, як ашалелы: вечны вэрхал з-за яго на дварэ. Вачэй з яго не зводзь!..
Жора спадылба глядзеў на яе, спакойна i мужна, выклікаючы адабрэнне ў шматлікіх сваіх прыхільнікаў, якія стаялі тут-жа.
— Што вы да мяне чэпіцеся!.. Што я вам, сонца засціў?! Выдумляюць усё — акно разбіў, парасяты. Трэба мне акно разбіваць.
— Значыцца, не ты?..
— Не я.
— А хто-ж?! — падступала старая.
— Не ведаю. Я вам не даносчык…
Дворнічыха на ўвесь двор скардзілася:
— Няма на цябе бацькі добрага, каб правучыў!
Бацька Жорку ніколі не лаяў i не папракаў яго.
У юнакоў i пяць год назад, як i цяпер, заняткі былі іншыя. Вечарамі ў пад’ездах i каля ix можна было ўбачыць ціхія парачкі, якія звычайна стараюцца быць далей ад шуму гарадскога i ад лішніх людскіх вачэй.
Любоў не абыходзіла гэтага дома!
Тут многія недасыпалі цераз яе начэй, многія снілі любыя сэрцу вобразы, гарэлі, нібы ў агні, ад самых гарачых пяшчот, уздымаліся на крыллях шчасця, а нярэдка — было i такое! — горка плакалі. Не аднаму з мінчан запомніліся пад’езды, лесвіцы i пакоі гэтага дома — маўклівыя, дарагія на ўсё жыццё сведкі кахання!
Яшчэ ў першы год, пераехаўшы сюды, сын Арцёма Іванавіча Саша пачаў прыкмячаць дзяўчыну з суседняга пад’езду. Яны часта стаялі на трамвайным прыпынку, i Саша — рослы, нязграбны ў рухах, з упартым позіркам — адчуваў у душы нейкі прыгожы i незнаемы неспакой, гледзячы на гэтую тоненькую, зграбную смуглявую дзяўчынку ў чырвоным берэце. Ён яшчэ не сказаў ёй ні слова, a ўжо быў нібы знаёмы.
Яму вельмі хацелася запытацца, хто яна, як яе завуць, — у яе, напэўна, асаблівае імя! — хацелася ехаць з ёю, ісці з ёю, але яны звычайна моўчкі раз’язджаліся ў розных трамваях. Саша да сябе, у школу, а яна невядома куды. З акна сваёй кватэры Саша часта пазіраў на вуліцу, спадзеючыся ўбачыць яе, часта хадзіў каля дома, каб спаткаць яе.
Хлопец хутка заўважыў, што яна ходзіць пасля поўдня з чамаданчыкам i вяртаецца ўвечары, a неўзабаве Саша ўжо ведаў, што дзяўчына «з берэцікам» ходзіць на нейкія вячэрнія заняткі, i стаў чакаць яе на рагу вуліцы, па якой яна вярталася. Саша думаў, як падыдзе да яе, што скажа, але, калі дзяўчына паявілася, у яго першы час не хапіла сілы крануцца з месца. Ён анямеў! Ах, як часам цяжка сказаць самыя звычайныя словы!
Як заварожаны, Саша падаўся ўслед за ёй, папракаючы сябе за нясмеласць. Толькі амаль каля дома хлопец падышоў да дзяўчыны i выціснуў:
— Нам, здаецца, разам ісці?..
— Вы хіба з нашага дома?..
— З гэтага.
— Тады — разам!..
Саша памаўчаў, а потым наважыўся запытацца, адкуль яна ідзе.
— Гімнастыкай займалася…
Легка здагадацца, што ў наступны вечар Саша зноў «выпадкова» спаткаў яе i зноў правёў дадому. У трэці вечар ён так пасмялеў, што ўжо даведаўся яе імя, — яе звалі Люба. Саша адчуў, што лепш за гэтае імя няма на свеце!
Нарэшце, Саша запрасіў яе ў кіно, i яна згадзілася, не адмовіла. Саша быў бязмежна шчаслівы: i ці дзіўна — хіба ёсць большае шчасце за тое, калі самы любы чалавек ківае галавой у знак згоды!
Яны потым многа разоў хадзілі ў кіно, i многа вечароў стаялі ў неасветленым кутку лесвіцы. I ўсё была між ix згода, аж пакуль Саша не наважыўся пайсці на вельмі сур’ёзны ўчынак — пацалаваў яе! Дзяўчына гнеўна ўскінула галаву з чырвоным берэтам i сказала, што калі гэта яшчэ раз паўторыцца, то яна ніколі нікуды з ім не пойдзе, што яна не думала, што Сашка такі! На гэта Саша адказаў пакрыўджана, што ён не такі.
— A калі я так… Ну, адным словам… пацалаваў, то я таму, што люблю цябе.
— Любіш? — не паверыла дзяўчына.
— Яшчэ як люблю!.. Як Ізольду!..
Дзяўчына засмяялася i нечакана пацалавала хмурнага i пакрыўджанага Сашку сама!..
Але над шчасцем Сашкі хутка навісла хмара. Заняты будоўлямі Арцём Іванавіч не хутка дазнаўся, чаму сын стаў позна прыходзіць дамоў, a калі дазнаўся, то пачырванеў сярдзіта. Яго сын, аказваецца, упадабаў дачку «цыркача!» З тых дзён, калі «цыркач» захапіў цэлых чатыры пакоі, калі ён так нахабна дабіваўся — або чатыры пакоі, або — бывайце здаровы! Арцём Іванавіч вельмі знелюбіў гэтага чалавека. Ён не любіў не толькі старога «цыркача», a i ўсіх, хто да яго меў блізкія адносіны.
— Вось ты дзе, сынок, прападаеш! I з кім. З цыркачкай!
— Яна не цыркачка! — запярэчыў сын чырванеючы. — Яна — студэнтка. У фізкультурным тэхнікуме вучыцца!..
— Ну, вось-вось, — адразу ўчапіўся бацька. — Угадаў — цыркачка!
— Яна не цыркачка!
— Праўду гаворыцца — яблыка ад яблыні недалёка падае, — не слухаў, наступаў Арцём Іванавіч. — Быць таго не можа, каб у такога бацькі было паважнае дзіця. Гэта ўжо я ведаю! Ведаю!..
— Нічога вы не ведаеце!
— Ты-б лепш памаўчаў, цыркун! Рана яшчэ вучыць бацьку! — Бач ты, ён ужо вучыць — не ведаеш! Многа ты ведаеш!
— Што трэба, разумею!.. I наогул — гэта мая справа… Мне яна… ну, падабаецца… I ўсё!
— Усё? Не, не ўсё. Яго справа, бач ты! А я дзе павінен вочы пазычаць, калі запытаюцца, каго сын выбраў?! Яго справа! Гонар ужо!
Сын больш нічога не гаварыў, толькі холадна паглядваў на бацьку, i Арцём Іванавіч крыху прыціх.
— Узрадаваў, сынок, дзякуй, узрадаваў.
Голас бацькі задрыжэў ад крыўды. Столькі дзяўчат, разумных, сталых, а ён на табе — выбраў! Лёгкадумную цыркачку, вецер!
Зайшоўшы ў такім настроі да Загорскага, пацягваючы з гаспадаром жыгулёўскае піва, Арцём Іванавіч, якому страшэнна хацелася скардзіцца, сумна здзіўляўся, наракаў:
— Чым яна яго прывабіла, вярціхвостка?!
Добры Загорскі супакойваў:
— Нічога, Іванавіч. Не перажывай марна. Праўда-ж, не перажывай! Гэта часова. Дай, я далью піўца!.. Яшчэ сто раз пераменіцца!.. Піва якое — дубам пахне!.. Маладыя — ветраныя… Пабачыш, пройдзе час.