Прадмова
«Гэта што яшчэ за дзіва: Вечары на хутары ля Дзіканькі? Што гэта яшчэ за вечары? І швыргануў у свет нейкі пасічнік! Дзякуй богу! Яшчэ мала абадралі гусей на пёры і змарнавалі рыззя на паперу! Яшчэ мала народа, усякага звання і зброду, выпацкалі пальцы ў чарніле! Собіла-ж і пасічніку пацягнуцца ўслед за іншымі! Дапраўды, друкаванае паперы развялося столькі, што не прыдумаеш хутка, што-б гэта такое загарнуць у яе».
Чула, чула сэрца маё ўсе гэтыя размовы яшчэ за месяц. Гэта значыць, я кажу, што нашаму брату, хутаранцу, высунуць нос з свайго захалусця ў вялікі свет — бацюхны мае! — Гэта ўсё роўна, як здараецца, часамі зойдзеш у пакоі вялікага пана: усе абступяць цябе і пачнуць задурваць. Яшчэ-б нішто, няхай ужо вышэйшае лакейства, не, які-небудзь абшарпаны хлапчук, зірнеш — дрэнь, які калупаецца на заднім двары, і той прычэпіцца, і пачнуць з усіх бакоў прытупваць нагамі. «Куды, куды, навошта? пайшоў, мужык, пайшоў!»… Я вам скажу… Ды што казаць! Мне лягчэй два разы на год з'ездзіць у Міргарад, у якім, вось пяць гадоў ужо, як не бачыў мяне ні падсудак з земскага суда, ні шаноўны іерэй, чым паказацца ў гэты вялікі свет. А паказаўся — плач, не плач, давай адказ.
У нас, мае ласкавыя чытачы, — не ў гнеў будзь сказана (вы, можа, і зазлуеце, што пасічнік гаворыць вам папросту, як быццам якому-небудзь свату свайму, ці куму), — у нас, на хутарах, вядзецца здавён: як толькі скончыцца праца на полі, мужык залезе спачываць на ўсю зіму на печ, і наш брат прыхавае сваіх пчол у цёмны пограб, калі ні журавоў на небе, ні ігруш на дрэве не ўбачыце болей, тады, толькі змеркне, ужо напэўна дзе-небудзь у канцы вуліцы трымціць агеньчык, смех і песні чуюцца здалёку, трынкае балалайка, а часамі і скрыпка, гоман, шум… Гэта ў нас вечарніцы! Яны, зрабіце ласку бачыць, яны падобны да вашых балоў; толькі нельга сказаць, каб зусім. На балы калі вы едзеце, дык іменна для таго, каб накруціць нагамі і пазяхаць у руку; а ў нас збярэцца ў адну хату натоўп дзяўчат зусім не для балу, з верацяном, з грабянямі; і спачатку быццам і справай займуцца: верацёны шумяць, льюцца песні, і кожная не ўскіне і вачэй убок; але толькі з'явяцца раптам парубкі са скрыпачом — уздымецца крык, пачнуць дурэць, пойдуць танцы, і завядуцца такія штукі, што і расказаць нельга.
Ды лепш за ўсё, калі саб'юцца ўсе ў цесную кучку і распачнуць загадваць загадкі, ці проста вярзці балбатню. Божа ты мой! Чаго толькі не раскажуць! Адкуль старасветчыны не выкапаюць! Якіх страхаў не нанясуць! Але нідзе, можа, не было нарасказвана столькі дзівосаў, як на вечарах у пасічніка Рудога Панька. За што мяне міране празвалі Рудым Паньком — дальбог, не ўмею сказаць. І валасы ў мяне, здаецца, цяпер больш сівыя, чым рыжыя. Але ў нас, зрабіце ласку не гневацца, такі звычай: як дадуць каму людзі якую мянушку, дык і па векі вякоў застанецца яна, Бывала, збяруцца, напярэдадні свята, добрыя людзі ў госці, у пасічнікаву хаціну, пасядуць за стол, — і тады прашу толькі слухаць. І то сказаць, што людзі былі зусім не простага дзесятка, не абы якія мужыкі хутаранскія. Ды, можа, таму-сяму і вышэй пасічніка зрабілі-б гонар наведаўшы. Вось, напрыклад, ці ведаеце вы дзяка дзіканьскай царквы, Фаму Грыгор'евіча? Эх, галава! Што за гісторыі ўмеў ён адсмальваць! Дзве з іх вы знойдзеце ў гэтай кніжцы. Ён ніколі не насіў шарачковага халата, які сустрэнеце вы на шмат кім з вясковых дзячкоў; але заходзьце да яго і ў будзённы дзень, ён вас заўжды прыме ў тонкім суконным балахоне пад колер астуджанага бульбянога кісяля, а за сукно тое плаціў ён у Палтаве бадай ці не па шэсць рублёў аршын. Ад ботаў яго, у нас ніхто не скажа на ўсім хутары, каб чуцён быў пах дзёгцю; але кожнаму вядома, што ён чысціў іх самым лепшым шмальцам, якога, мяркую, з радасцю некаторы мужык паклаў-бы сабе ў кашу. Ніхто не скажа таксама, каб ён калі-небудзь уціраў нос крысом свайго балахона, як гэта робяць некаторыя людзі яго звання; але вымаў з-за пазухі ахайна складзеную белую хустку, вышытую па ўсіх краях чырвонымі ніткамі, і, справіўшы, што трэба, складаў яе зноў, па прызвычаенню, у дванаццатую долю і хаваў за пазуху. А адзін з гасцей… Ну, той ужо быў такі паніч, што хоць зараз нарадзіць у засядацелі, або падкаморы[1]. Бывала, паставіць перад сабою палец і, пазіраючы на канец яго, пойдзе расказваць — з вымудрамі, ды хітра, як у друкаваных кніжках! Іншы раз слухаеш, слухаеш, ды і роздум апануе. Нічога, хоць забі, не разумееш. Адкуль ён слоў нахапаўся такіх! Фама Грыгор'евіч раз яму наконт гэтага слаўную сплёў прыказку: ён расказаў яму, як адзін школьнік, што навучаўся ў нейкага дзяка грамаце, прыехаў да бацькі і зрабіўся такім латыньшчыкам, што забыўся нават нашу мову праваслаўную. Усе словы перакручвае на «ус»: лапата ў яго — лапатус, баба — бабус. Вось, здарылася аднойчы, пайшлі яны разам з бацькам на поле. Латыньшчык убачыў граблі і пытаецца ў бацькі: «Як гэта, бацька, па-вашаму называецца?» Дый наступіў, разявіўшы рот, нагою на зубцы. Той не паспеў сабрацца з адказам, як грабільна, размахнуўшыся, паднялося і — трах яго па ілбе. «Праклятыя граблі!» закрычаў школьнік, ухапіўшыся рукою за лоб і падскочыўшы на аршын: «Як-жа яны, чорт-бы сапхнуў з моста іхняга бацьку, балюча б'юцца!» Дык вось як! Прыпамянуў і імя, галубок! — Такая прыказка прышлася не па сэрцу мудрагельнаму апавядальніку. Не гаворачы ні слова, устаў ён з месца, расставіў ногі свае пасярод пакоя, прыгнуў галаву крыху наперад, засунуў руку ў заднюю кішэню гарохавага каптана свайго, выцягнуў круглую пад лакам табакерку, шчаўкануў пальцам па намаляваным рыле нейкага бусурманскага генерала і, захапіўшы не малую порцыю табакі, расцёртае з попелам і лістамі любістку, паднёс яе каромыслам да носу і выцягнуў носам на ляту ўсю кучку, не дакрануўшыся нават да вялікага пальца. І ўсё ні слова. Ды як палез у другую кішэнь і дастаў сінюю ў клетках паркалёвую хустку, тады толькі прабурчаў да сябе, бадай ці яшчэ не прымаўку: Не сыпце бісера перад свіннямі. «Быць-жа цяпер сварцы», падумаў я, заўважыўшы, што пальцы ў Фамы Грыгор'евіча так і складаліся даць дулю. На шчасце, старая мая здагадалася паставіць на стол гапачы кныш[2] з маслам. Усе ўзяліся за справу. Рука Фамы Грыгор'евіча, замест таго, каб паказаць дулю, працягнулася да кныша, і, як заўжды вядзецца, пачалі падхвальваць майстроўку-гаспадыню. Яшчэ быў у нас адзін апавядальнік; але той (не варта-б супраць ночы і ўспамінаць пра яго) такія выкопваў страшныя гісторыі, што валасы хадзілі па галаве. Я сумысля не змяшчаў іх сюды: яшчэ напалохаеш добрых людзей так, што пасічніка, даруй божа, як чорта ўсе пачнуць баяцца. Няхай лепей, як дажыву, калі дасць бог, да новага года і выпушчу новую кніжку, тады можна будзе пастрашыць выхадцамі з таго свету і дзівамі, якія тварыліся даўней у праваслаўнай старане нашай. Паміж іх, можа здарыцца, знойдзеце байкі самога пасічніка, якія расказваў ён сваім унукам. Абы слухалі ды чыталі, а ў мяне, бадай, лянота толькі праклятая расшукваць, збярэцца і на дзесяць гэткіх кніжак.
Але-ж, вось быў і забыўся самае галоўнае: як будзеце, панове, ехаць да мяне, дык просценька трымайце шлях па тракце, на Дзіканьку. Я сумысля і выставіў яе на першай старонцы, каб хутчэй дабраліся да нашага хутара. Пра Дзіканьку-ж, мяркую, вы наслухаліся ўдостач. Праўду сказаць, што там дом мудрэй за які-небудзь пасічнікаў курэнь. А пра сад і гаварыць няма чаго: у Пецербургу вашым, напэўна, не знойдзеце гэткага. Прыехаўшы-ж у Дзіканьку, спытайце толькі першага стрэчнага хлапчука, які пасе ў запэцканай кашулі гусей: «А дзе жыве пасічнік Руды Панько?» — «А вось там!» скажа ён, паказаўшы пальцам, і, калі пажадаеце, давядзе вас да самага хутара. Прашу аднак-жа не надта закладаць назад рукі і, як гаворыцца, фінціць, бо дарогі на хутарах нашых не такія гладкія, як перад вашымі палацамі. Фама Грыгор'евіч, пазалетась, прыязджаючы з Дзіканькі, наведаўся-такі ў правал з новаю таратайкаю сваёю і гнядою кабылаю, не зважаючы на тое, што сам паганяў і што, паўзверх сваіх вачэй, уздзяваў часамі яшчэ купленыя.
Затое ўжо, як прыедзеце ў госці, дынь пададзім такіх, якіх вы зроду, можа, не елі; а мёду, і забажуся, лепшага не знойдзеце на хутарах: уявіце сабе, што, як унясеш соты — дух пойдзе па ўсім пакоі, выказаць нельга які: чысты, як сляза, ці крышталь дарагі, што бывае ў завушніцах. А якімі пірагамі накорміць мая старая! Што гэта за пірагі, каб вы толькі ведалі! Цукар, сапраўдны цукар! а масла, так вось і цячэ па губах, калі пачнеш есці. Падумаеш дапраўды: на што толькі не майстрыхі гэтыя бабы! Ці пілі вы калі-небудзь, панове, ігрушавы квас з цярновымі ягадамі, або варануху з ізюмам і слівамі? Або, ці не здаралася вам, часамі, есці путру[3] з малаком? Божа ты мой, якіх на свеце няма страў! Пачнеш есці — смаката, дый толькі. Насалода невыказная! Летась… Аднак-жа, што я сапраўды разбалбатаўся?.. Прыязджайце толькі, прыязджайце як найхутчэй; а накормім так, што будзеце расказваць і стрэчнаму і папярэчнаму.
Пасічнік Руды Панько.