I
Мини нудно в хати жить. Ой вези ж мене из дому, Де багацько грому, грому, Де гопцюють все дивкы, Де гуляють парубкы! З даўняй легенды
Як дзівосен, як павабен летні дзень у Маларосіі! Як тамліва-гарачая тая пара, калі поўдзень блішча ў цішыні і спякоце і блакітны, невымерны акіян, што сладастрасным купалам нахіліўся над зямлёю, здаецца, заснуў, увесь патануўшы ў пяшчоце, абдымаючы і сціскаючы чароўную ў паветраных абдымках сваіх! На ім ні воблака. У полі ні гуку. Усё нібыта памерла; уверсе толькі ў нябеснай глыбіні дрыжыць жаўранак, і срэбныя песні ляцяць па паветраных сходцах на закаханую зямлю, ды калі-ні-калі крык кнігаўкі ці звонкі гром перапёлкі разлягаецца ў стэпе. Ляніва і бяздумна, як быццам гуляючы без мэты, стаяць падвоблачныя дубы, і асляпляльныя ўдары сонечнага прамення запальваюць цэлыя маляўнічыя масы лісця, накідаючы на іншыя цёмны, як ноч, цень, па якім толькі ў моцны вецер пырскае золата. Ізумруды, тапазы, яханты эфірных казюлек сыплюцца па-над пярэстымі гародамі, якія зацяняюць статныя сланечнікі. Шэрыя сцірты сена і залатыя снапы збожжа станам размясціліся ў полі і вандруюць па яго невымернасці. Схіленае пад цяжарам пладоў шырокае голле чарэшань, сліў, яблынь, ігруш; неба, яго чыстае люстра — рака ў зялёных, горда паднятых рамах… Як поўна сладастрасця і пяшчоты маларасійскае лета!
Такою раскошаю блішчаў адзін з дзён гарачага жніўня тысяча восемсот… восемсот… Так, гадоў з трыццаць будзе назад таму, калі дарога, вёрст за дзесяць да мястэчка Сарачынец, кіпела народам, які спяшаўся з усіх вакольных і далёкіх хутароў на кірмаш. З раніцы яшчэ цягнуліся бясконцаю вераніцай чумакі[4] з соллю і рыбаю. Горы гаршкоў, захутаных у сена, павольна рушылі, здаецца, нудзячыся ў сваім зняволенні і цемры; там-сям толькі якая-небудзь распісаная ярка міска ці макітра[5] выхвальна выстаўлялася на паказ з высока ўзнятага на возе плятня і прыцягвала расчуленыя позіркі прыхільнікаў раскошы. Шмат прахожых паглядала з зайздрасцю на высокага ганчара, уласніка гэтых каштоўнасцей, які павольным крокам ішоў за сваім таварам, рупліва ахутваючы гліняных сваіх франтаў і какетак ненавісным для іх сенам.
Адзінока ў баку цягнулі ператомленыя валы воз, навалены мяхамі, пянькою, палатном і рознаю хатняю паклажаю, за якім ступаў, у чыстай палатнянай кашулі і запэцканых палатняных нагавіцах, яго гаспадар. Лянівай рукой абціраў ён пот, які градам каціўся са смуглявага аблічча і нават капаў з доўгіх вусоў, напудраваных тым няўмольным цырульнікам, які няпрошаны з'яўляецца і да красуні і да пачвары, і прымусам пудруе ўжо некалькі тысяч год род чалавечы. Поруч з ім ішла прывязаная да воза кабыла, рахманы выгляд якой выкрываў немалы век яе. Шмат сустрэчных, і асабліва маладых парубкаў, браліся за шапку, параўняўшыся з нашым мужыком. Аднак-жа не сівыя вусы і не важны поступ яго прымушалі гэта рабіць; варта толькі падняць вочы трохі ўгару, каб убачыць прычыну такой пашаны: на возе сядзела прыгожанькая дачка з круглым тварыкам, з чорнымі брывамі, якія роўнымі дугамі ўздымаліся над светлымі карымі вочкамі, з бесклапотна-ўсмешлівымі ружовымі вусенкамі, з павязанымі на галаве чырвонымі і сінімі істужкамі, што, разам з доўгімі косамі і пучком палявых кветак, багатаю каронаю спачывалі на яе чароўнай галоўцы. Усё, здавалася, цікавіла яе; усё было ёй дзіўным, новым… і прыгожанькія вочкі безупынна бегалі з аднае рэчы на другую. Як не разгубіцца! першы раз на кірмашы! Дзяўчына ў восемнаццаць год першы раз на кірмашы!.. Але ніводзін з прахожых і праезджых не ведаў, чаго ёй каштавала ўпрасіць бацьку ўзяць з сабою; ён і душою рад-бы быў гэта зрабіць раней, калі-б не злая мачыха, што навучылася трымаць яго ў руках таксама спрытна, як ён лейцы старой кабылы, што валаклася за доўгую службу цяпер на продаж. Няўрымслівая супруга… Але мы і забыліся, што і яна тут-жа сядзела на вышыні воза ў святочнай шарсцянай зялёнай кофце, дзе, нібыта на гарнастаевай шкурцы, панашываны былі хвосцікі чырвонага толькі колеру, у багатай плахце[6], стракатай, як шахматная дошка, і ў паркалёвым каляровым ачыпку[7], што надаваў асаблівую важнасць яе чырвонаму поўнаму абліччу, па якім прамільгвала штосьці настолькі непрыемнае, настолькі дзікае, што кожны адразу-ж спяшаўся перанесці ўстрывожаны позірк свой на вясёленькі тварык дачкі.
Вачам нашых падарожнікаў стаў відзён ужо Псёл; ужо здалёк павявала прахалодаю, якая здавалася адчувальней пасля зняможлівай разбуральнай спёкі. Праз цёмна- і светла-зялёнае лісце нядбала раскіданых па лузе ясакараў, бяроз і таполяў заззялі агністыя, апраненыя холадам іскры, і рака-красуня бліскотна агаліла срэбраныя грудзі свае, на якія раскошна падалі зялёныя кудзеры дрэў. Свавольная, як яна ў тую цудоўную пару, калі вернае люстра так зайздросна змяшчае ў сабе яе поўнае гордасці і асляпляльнага блеску чало, лілейныя плечы і мармуровую шыю пад засенню цёмнай, упаўшай з русае галавы хвалі, калі з пагардаю кідае адны аздобы, каб замяніць іх другімі, і капрызам яе канца няма — яна амаль кожны год перамяняе свае аколіцы, выбірае сабе новы шлях і абкружае сябе новымі, рознастайнымі ландшафтамі. Рады млыноў падымалі на цяжкія свае колы шырокія хвалі і магутна кідалі іх, разбіваючы на пырскі, абсыпаючы пылам і абдаваючы шумам наваколле. Воз са знаёмымі нам пасажырамі ўз'ехаў у гэты час на мост, і рака ва ўсім харастве і велічы, як суцэльнае шкло, раскінулася перад імі. Неба, зялёныя і сінія лясы, людзі, вазы з гаршкамі, млыны — усё перакулілася, стаяла і хадзіла дагары нагамі, не падаючы ў блакітнае, цудоўнае прадонне. Красуня наша за-думалася, гледзячы на раскошу краявіда, і забылася нават лузаць свой сланечнік, якім дбайна займалася на ўсім пра-цягу дарогі, як раптам словы: «вось дык дзяўчына!» уразілі слых яе. Азірнуўшыся, убачыла яна на мосце натоўп паруб-каў, адзін з якіх, апранены прыгажэй за іншых, у белай світцы і ў шэрай шапцы рашацілаўскіх смушак[8], падпёршыся ў бокі, зухавата паглядаў на праязджаўшых. Красуня не магла не заўважыць яго загарэлага, але поўнага прыемнасці твару і вогненных вачэй, якія, здавалася, імкнуліся бачыць яе наскрозь, і апусціла вочы пры думцы, што, можа, яму належала вымаўленае слова. «Слаўная дзяўчына!» гаварыў далей парубак у белай світцы, не зводзячы з яе вачэй. «Я-б аддаў усю сваю гаспадарку, каб пацалаваць яе. А вось наперадзе і д'ябал сядзіць!» Рогат узняўся з усіх бакоў; але расфранчонай сажыцельцы павольна выступаўшага супруга не вельмі спадабалася такое прывітанне: чырвоныя шчокі яе ператварыліся ў вогненныя, і траскатанне адборных слоў дажджом пасыпалася на галаву разгульнага парубка:
«Каб ты ўдавіўся, нягодны бурлак! Каб твайго бацьку гаршком у галаву стукнула! Каб ён пакаўзнуўся на лёдзе, антыхрыст пракляты! Каб яму на тым свеце чорт бараду падсмаліў!»
«Бач, як лаецца!» сказаў парубак, вылупіўшы на яе вочы і як быццам сумеўшыся ад такога залпу нечаканых прывітанняў: «і язык у яе, у стогадовай ведзьмы, не забаліць вымавіць гэтыя словы».
«Стогадовай!..» падхапіла пажылая красуня. «Паганец! пайдзі, памыйся раней! Шыбенік нягодны! Я не бачыла тваёй маці, але ведаю, што дрэнь! і бацька дрэнь! і цётка дрэнь! Стогадовай! што ў яго малако яшчэ на губах…»
Тут воз пачаў з'язджаць з моста, і апошніх слоў ужо не-магчыма было расслухаць; але парубак не хацеў, здаецца, скончыць гэтым: не думаючы доўга, схапіў ён камяк гразі і шпурнуў услед за ёю. Удар быў трапнейшы, чым можна было меркаваць: увесь новы паркалёвы ачыпак запырсканы быў гразёю, і рогат разгульных гарэзнікаў падвоіўся з новаю сілаю. Мажная франціха ўскіпела гневам; але воз ад'ехаў у гэты час даволі далёка, і помста яе перакінулася на бязвінную падчарыцу і павольнага сажыцеля, які, прызвычаіўшыся здаўна да падобных з'яў, захоўваў упартае маўчанне і, не хвалюючыся, прымаў мяцежныя словы ўгневанай супругі. Аднак-жа, не зважаючы на гэта, няўтомны язык яе трашчаў і матляўся ў роце да таго часу, пакуль не прыехалі яны ў прыгараддзе да старога знаёмага і кума, казака Цыбулі. Сустрэча з кумамі пасля доўгай ростані выгнала на час з галавы гэтае непрыемнае здарэнне, прымусіўшы нашых падарожнікаў пагаварыць аб кірмашы і спачыць крыху пасля далёкай дарогі.
II
Що боже, ты мий господе! чого нема на тій ярмарци! колеса, скло, деготь, тютюн, ремень, цыбуля, крамари всяки… так, шо хоть бы в кишени було рублив и с тридцять, то и тогди б не закупив усіеи ярмаркы. З маларасійскай камедыі
Вам, пэўна, здаралася чуць, як дзесьці валіцца аддалены вадаспад, калі ўстрывожанае наваколле поўна гулам, і хаос цудоўных, невыразных гукаў віхурай носіцца перад вамі. Ці не праўда, ці не тыя самыя пачуцці раптоўна абхопяць вас у віхуры сельскага кірмаша, калі ўвесь народ зрастаецца ў адно велізарнае страхапудзіла і варушыцца ўсім сваім тулавам на плошчы і па цесных вуліцах, крычыць, гагоча, грыміць? Шум, лаянка, мыканне, бэканне, роў — усё зліваецца ў адну бязладную гаману. Валы, мяхі, сена, цыганы, гаршкі, бабы, пернікі, шапкі — усё ярка, пярэста, бязладна, мітусіцца кучамі і мільгае перад вачыма. Рознагалосыя размовы топяць адна другую, і ніводнае слова не вызваліцца, не выратуецца ад гэтага патопу; ніводзін крык не вымавіцца выразна. Толькі плясканне па руках гандляроў чуецца з усіх бакоў кірмаша. Ломіцца воз; звініць жалеза; грымяць дошкі, якія скідваюць на зямлю; і замарочаная галава не дабярэ ладу, куды звярнуцца. Прыезджы мужык наш з чорнаброваю дачкою даўно ўжо штурхаўся ў народзе. Падыходзіў да аднаго воза, мацаў другі, пытаўся пра цану; а тым часам думкі яго круціліся безупынна каля дзесяці мяхоў пшаніцы і старой кабылы, прывезеных ім на продаж. Па твары яго дачкі прыкметна было, што ёй не надта прыемна церціся каля вазоў з мукою і пшаніцаю. Ёй-бы хацелася туды, дзе пад палатнянымі яткамі[9] прыгожа паразвешаны чырвоныя істужкі, завушніцы, алавяныя, мядзяныя крыжы і дукаты[10]. Але і тут, аднак-жа, яна знаходзіла сабе многа рэчаў для назірання: яе надзвычайна смяшыла, як цыган і мужык білі адзін аднаго па руках, ускрыкваючы самі ад болю; як п'яны жыд даваў бабе кісяля[11], як перакупкі[12], пасварыўшыся, перакідваліся лаянкаю і ракамі; як маскаль, пагладжваючы адною рукою сваю казліную бараду, другою… Але вось адчула яна, хтосьці тузануў яе за вышываны рукаў сарочкі. Азірнулася — і парубак у белай світцы з яркімі вачыма стаяў перад ёю. Жылкі яе здрыгануліся і сэрца закалацілася так, як яшчэ ніколі, ні пры якай радасці, ні пры якім горы: і дзіўна, і люба ёй здалося, і сама не магла ўцяміць, што рабілася з ёю.
«Не бойся, сэрцайка, не бойся!» гаварыў ён ёй напоўголаса, узяўшы яе руку: «Я нічога не скажу табе благога!»
«Можа, гэта і праўда, што ты нічога не скажаш благога», падумала сама сабе красуня: «толькі мне дзіўна… пэўна, гэта нячысцік! Сама, здаецца, ведаеш, што не варта гэтак… а сілы нестае ўзяць ад яго руку».
Мужык азірнуўся і хацеў штосьці прамовіць да дачкі, але збоку пачулася слова: пшаніца. Гэтае магічнае слова прымусіла яго ў той-жа момант далучыцца да дваіх голасна размаўляўшых негацыянтаў, і ўвагі, якая прыкавалася да іх, ужо нішто не магло адцягнуць.
III
Чи бачишь вин якый парныще? На свити трохи есть такых. Сывуху так мов брагу хлыще! Катлярэўскі. Энеіда
«Дык ты думаеш, зямляк, што кепска пойдзе наша пшаніца?» гаварыў чалавек, з выгляду падобны да заезджага мешчаніна, жыхара якога-небудзь мястэчка, у саматканых, запэцканых дзёгцем і засаленых нагавіцах, другому ў сіняй, там-сям ужо залапленай світцы і з вялізным гузам на ілбе.
«Ды думаць няма чаго тут; я гатоў ускінуць на сябе пятлю і матляцца на гэтым дрэве, як каўбаса перад Калядамі на хаце, калі мы прадамо хоць адну мерку».
«Каго ты, зямляк, задурваеш? Прывозу-ж, акрамя нашага, няма зусім», запярэчыў чалавек у саматканых нагавіцах. — «Так, гаварыце сабе, што хочаце», думаў сам сабе наш знаёмы, не прапускаючы ніводнага слова з гутаркі двух негацыянтаў: «а ў мяне дзесяць мяхоў у запасе».
«Вось яно і ёсць, што калі дзе ўбілася чартоўшчына, дык чакай столькі карысці, як ад галоднага маскаля», падкрэслена прамовіў чалавек з гузам на ілбе.
«Як чартоўшчына!» падхапіў чалавек у саматканых нагавіцах.
«Ці чуў ты, што пагаварваюць у народзе?» гаварыў далей чалавек з гузам на ілбе, наводзячы на яго скосу панурлівыя свае вочы.
«Ну!»
«Ну, вось табе і ну. Засядацель — каб яму не давялося болей абціраць губы пасля панскай слівянкі — вызначыў для кірмаша праклятае месца, на якім, хоць трэсні, ніводнага зярняці не збудзеш. Ці бачыш ты той стары, раскіданы хлеў, што вунь-вунь стаіць пад гарою?» (Тут цікаўны бацька нашай красуні падсунуўся яшчэ бліжэй і ўвесь ператварыўся, здавалася, ва ўвагу). — «У тым хляве безупынна водзяцца чартоўскія шашні; і ніводзін кірмаш на гэтым месцы не праходзіў без бяды. Учора валасны пісар праходзіў позна ўвечары, толькі зірк — у слухавое акно выставілася свіное рыла і зарохкала так, што ў яго мароз падраў па скуры; таго і чакай, што ізноў пакажацца чырвоная світка! »
«Што-ж гэта за чырвоная світка? »
Тут у нашага ўважлівага слухача валасы сталі дуба, са страхам адвярнуўся ён назад і ўбачыў, што яго дачка і парубак спакойна стаялі, абняўшыся і напяваючы адзін аднаму нейкія любоўныя казкі, забыўшыся пра ўсе світкі на свеце. Гэта разагнала яго страх і прымусіла звярнуцца да ранейшай бесклапотнасці.
«Эге, ге, ге, зямляк, ды ты майстар, як бачу, абдымацца! Хапі мяне чорт, калі я не на чацверты толькі дзень пасля вяселля навучыўся абдымаць сваю Хвеську нябожчыцу, ды і то дзякуй куму: быўшы дружкам, на троп паставіў».
Парубак заўважыў адразу-ж, што бацька яго любай не хапае зор з неба, і ў думках пачаў складаць план, як-бы схіліць яго на сваю карысць.
«Ты, мусіць, чалавек добры, не ведаеш мяне, а я цябе адразу пазнаў».
«Можа, і пазнаў».
«Калі хочаш, і імя, і прозвішча, і ўсё-ўсякае раскажу: цябе зваць Салопій Чаравік».
«Так, Салопій Чаравік».
«А прыгледзься добра, ці не пазнаеш ты мяне?»
«Не, не пазнаю. Не ў гнеў будзе сказана, на вяку столькі давялося нагледзецца мордаў усякіх, што чорт іх і прыпомніць усіх».
«Шкада-ж, што ты не прыпомніш Галапупенкава сына!»
«А ты быццам Ахрымаў сын?»
«А хто-ж? Хіба адзін толькі лысы дзідзько, калі не ён».
Тут сябры пабраліся за шапкі, і пайшло лабызанне; наш Галапупенкаў сын, аднак-жа, не трацячы часу, наважыўся ў тую-ж хвіліну абсадзіць новага свайго знаёмага.
«Ну, Салопій, вось, як бачыш, я і дачка твая пакахалі адзін другога так, што хоць-бы і навекі жыць разам».
«Што-ж, Параска», сказаў Чаравік, смеючыся і адвярнуўшыся да свае дачкі: «можа, і сапраўды, каб ужо, як гаворыцца, разам і таго… каб і пасвіліся на адной траве! што? па руках? а ну, новабраны зяць, давай магарычу!»
І ўсе трое апынуліся ў вядомай кірмашовай рэстарацыі — у жыдоўкі пад яткай, застаўленай шматлікаю флатыліяй су-лей. бутляў, пляшак усіх радоў і ўзростаў.
«Эх, хват! за гэта люблю!» казаў Чаравік, крыху падгуляўшы і бачачы, як нарачоны зяць яго наліў кубак велічынёй у поўкварты і, ні трохі не зморшчыушыся, выпіў да дна, бразнуўшы яго пасля на дробныя кавалкі. «Што скажаш, Параска? Якога я жаніха табе дастаў? Глядзі, глядзі: як ён па-малайцоўску цягне пенную!..»
І, пасмейваючыся і пагойдваючыся, пацягнуўся ён з ёю да свайго воза; а наш парубак накіраваўся па радах з красным таварам, у якіх знаходзіліся купцы нават з Гадзяча і Міргарада — двух славутых гарадоў Палтаўскай губерні, выглядаць найлепшую драўляную люльку ў мядзянай блішчастай аправе, хустку ў кветкі на чырвоным полі і шапку для вясельных падарункаў цесцю і ўсім, каму належыць.
IV
Хоть чоловикам не онее, Да коли жинци, бачишь, тее, Так треба угодыты… Катлярэўскі
«Ну, жонка! а я знайшоў дачцы жаніха!»
«Вось, якраз да таго цяпер, каб жаніхоў адшукваць. Дурань, дурань! табе, мусіць, і на вяку напісана застацца такім! Дзе-ж ты такі бачыў, дзе-ж ты такі чуў, каб добры чалавек бегаў цяпер за жаніхамі? Ты падумаў-бы лепей, як пшаніцу з рук збыць; добры павінен быць і жаніх там! мяркую, абадранейшы з усіх галадрабцаў»[13].
«Э, дзіва што, паглядзела-б ты, што там за парубак! Адна світка больш каштуе, чым твая зялёная кофта і чырвоныя боты. А як сівуху важна цягне… Хапі мяне чорт разам з табою, калі я бачыў на вяку сваім, каб парубак духам выцягнуў поўкварты, не скрывіўшыся».
«Ну, так: яму калі п'яніца ды брадзяга, дык яму і пад масць. Б'юся аб заклад, калі гэта не той самы шыбенік, які ўвязаўся за намі на мосце. Шкада, што да гэтага часу ён не трапляецца мне: я-б дала яму знаць».
«Што-ж, Хіўра, хоць-бы і той самы; чым-жа ён шыбенік?»
«Э! чым-жа ён шыбенік! Ах ты бязмозгая галаўня! чуеш! чым-жа ён шыбенік! Куды-ж ты захаваў дурныя вочы свае, калі праязджалі мы млыны; яму, хоць-бы і вось тут, перад яго запэцканым у табачышчы носам, зняславілі яго жонку, яму-б і бяды не было».
«А ўсё, аднак-жа, я не бачу ў ім нічога благога; хлопец хоць куды! толькі хіба, што заляпіў на момант тваю мардасіну гноем».
«Эге! ды ты, як я бачу, слова не дасі мне вымавіць! а што гэта значыць? калі гэта здаралася з табою? мусіць, паспеў ужо сербануць, не прадаўшы нічога…»
Тут Чаравік наш заўважыў і сам, што разгаварыўся занадта, і закрыў умомант галаву сваю рукамі, мяркуючы, без сумнення, што ўгневаная сажыцелька не замарудзіць учапіцца ў яго валасы сваімі супружымі кіпцюрамі.
«Туды к чорту! вось табе і вяселле!» думаў ён сам сабе, ухіляючыся ад моцна наступаўшай супругі. «Давядзецца ад-мовіць добраму чалавеку ні за што, ні пра што. Госпадзі, божа мой, за што такая напасць на нас грэшных! і так многа рознай дрэні на свеце — а ты яшчэ і жанок напладзіў!»
V
Не хилия, явороньку, Ще ты зелененькій; Не журыся, козаченьку, Ще ты молоденькій! Маларас. песня
Безуважна глядзеў парубак у белай світцы, седзячы пры сваім возе, на народ, які глуха шумеў вакол яго. Стомленае сонца адыходзіла ад свету, спакойна прапалаўшы свой поўдзень і раніцу, і згасаючы дзень і павабна, і сумна, і ярка румяніўся, як шчокі чароўнай ахвяры няўмольнай хворасці ва ўрачыстую хвіліну яе адлёту на неба. Асляпляльна блішчалі вярхі белых шатроў і ятак, над засенню нейкага ледзь прыкметнага вогненна-ружовага святла. Шыбы наваленых кучамі акяніц гарэлі; зялёныя пляшкі і чаркі на сталах у карчмарак ператварыліся ў вогненныя; горы дынь, кавуноў і гарбузоў здаваліся вылітымі з золата і цёмнае медзі. Гоман прыкметна рабіўся радзей і глушэй, і стомленыя языкі перакупак, мужыкоў і цыганоў паварочваліся лянівей і павольней. Дзесьці пачынаў ззяць агеньчык, і водарная пара ад звараных галушак разносілася па сціхаўшых вуліцах.
«Аб чым затужыў, Грыцько?» закрычаў высокі, загарэлы цыган, ударыўшы па плячу нашага парубка. «Што-ж, аддавай валы за дваццаць!»
«Табе-б усё валы ды валы. Вашаму племені ўсё-б нажыва толькі. Падчапіць ды ашукаць добрага чалавека».
«Цьфу, д'ябал! ды цябе не на жарт забрала. Ці не са злосці, што сам навязаў сабе нявесту?»
«Не, гэта не па-мойму; я трымаю сваё слова; што раз зрабіў, таму і навекі быць. А вось у хрыча Чаравіка няма сумлення, відаць, і на поўшэлега: сказаў, дый назад… Ну, яго і вінаваціць няма чаго, ён пень, дый толькі. Усё гэта штукі старой ведзьмы, якую мы сягоння з хлопцамі на мосце злаялі на ўсе бакі! Эх, калі-б я быў царом ці панам вялікім, я-б першы перавешаў усіх тых дурняў, якія дазваляюць сябе сядлаць бабам…»
«А спусціш валоў за дваццаць, калі мы прымусім Чаравіка аддаць нам Параску?»
Недацямна зірнуў на яго Грыцько. У смуглых рысах цыгана было штосьці злоснае, уедлівае, нізкае і разам пагардлівае: чалавек, зірнуўшы на яго, ужо гатоў быў прызнацца, што ў гэтай дзіўнай душы кіпяць вартасці вялікія, але якім адна толькі ўзнагарода ёсць на зямлі — шыбеніца. Зусім запаўшы паміж носам і вострым падбародкам рот, вечна заценены падкуслівай усмешкай, невялікія, але жывыя, як агонь, вочы і маланкі пачынанняў ды задум, якія няўпынна змяняліся на твары, — усё гэта як быццам патрабавала асаблівага, такога-ж дзіўнага для сябе адзення, якое іменна было тады на ім. Гэты цёмнакарычневы каптан, дотык да якога, здавалася, ператварыў-бы яго ў пыл; доўгія чорныя валасы, якія валіліся па плячах ахлопкамі; чаравікі, абутыя на босыя загарэлыя ногі, — усё гэта, здавалася, прырасло да яго і складала яго прыроду.
«Не за дваццаць, а за пятнаццаць аддам, калі не зманіш толькі!» адказаў парубак, не зводзячы з яго выпрабавальнага позірку.
«За пятнаццаць! добра! глядзі-ж, не забывайся: за пятнаццаць! вось табе і сініца[14] ў задатак!»
«Ну, а калі зманіш?»
«Зманю — задатак твой!»
«Добра! ну, давай-жа па руках!»
«Давай!»
VI
От бида, Роман иде, оттепер, як раз, надсадыть мени бебехив. да и вам, пане Хомо, не без лыха буде. З маларас. камедыі
«Сюды, Афанасій Іванавіч! вось тут пляцень ніжэйшы, падымайце нагу, ды не бойцеся: дурань мой накіраваўся на ўсю ноч з кумам пад вазы, каб маскалі выпадкам не падчапілі чаго».
Так грозная чаравікава сажыцелька ласкава падбадзёрвала паповіча, які баязліва ляпіўся каля плота, але скора падняўся на яго і доўга стаяў там у няўцямнасці, быццам даўгі, страшны прывід, вымерваючы вокам, куды-б лепей саскочыць, і, нарэшце, з шумам рынуўся ў бур'ян.
«Вось бяда! Ці не выцяліся вы, ці не зламалі яшчэ, барані божа, карак?» клапатліва сыпала Хіўра.
«Тс! нічога, нічога, найласкаўшая Хаўроння Нікіфараўна!» хваравіта шэпчучы, прамовіў паповіч, уздымаючыся на ногі: «выключаючы толькі ўязвлення з боку крапівы, сего зміепадобнага злака, паводле выразу нябожчыка айца пратапопа».
«Пойдзем-жа цяпер у хату; там нікога няма. А я падумвала ўжо, Афанасій Іванавіч, што да вас балячка ці саняшніца[15] прыстала. Няма, дый няма. Як-жа вы маецеся? Я чула, што пан-айцу перапала цяпер не мала рознай-рознасці!»
«Адна дробязь, Хаўроння Нікіфараўна; бацюшка ўсяго атрымаў за ўвесь пост мяхоў з пятнаццаць ярыны, проса мяхі з чатыры, кнышоў з сотню, а курэй, калі злічыць, дык не будзе і пяцьдзесят штук, яйкі-ж часцей за ўсё пратухлыя. Але ваісціну салодкія прынашэнні, сказаць да прыкладу, выключна ад вас чакаецца атрымаць, Хаўроння Нікіфараўна», гаварыў далей паповіч, чулліва паглядаючы на яе і падсоўваючыся бліжэй.
«Вось вам і прынашэнне, Афанасій Іванавіч!» прамовіла яна, стаўляючы на стол міскі і жаманліва зашпіляючы сваю, быццам незнарок расшпіленую кофту: «варэнічкі, галушачкі пшанічныя, пампушачкі, таўчэнічкі!»
«Б'юся аб заклад, калі гэта зроблена не хітрэйшымі рукамі з усяго Евінага роду», сказаў паповіч, беручыся за таўчэнічкі і падсоўваючы другою рукою варэнічкі. «Аднак-жа, Хаўроння Нікіфараўна, сэрца маё прагне ад вас стравы саладзейшай за ўсё галушачкі і пампушачкі».
«Вось я ўжо і не ведаю, якой вам яшчэ стравы хочацца, Афанасій Іванавіч!» адказала мажная красуня, прыкідваючыся, што не разумее.
«Зразумела, кахання вашага, незраўнаная Хаўроння Нікіфараўна!» шэптам прамовіў паповіч, трымаючы ў адной руцэ варэнік, а другой абдымаючы шырокі стан яе.
«Бог ведае, што вы выдумаеце, Афанасій Іванавіч!» сказала Хіўра, сарамліва спусціўшы вочы свае. «Чаго добрага! вы, глядзі што, надумаецеся яшчэ цалавацца!»
«Наконт гэтага я вам скажу, хоць-бы і пра сябе», гаварыў далей паповіч: «падчас бытавання майго, да прыкладу сказаць, яшчэ ў бурсе, вось як цяпер помню…»
Тут пачуўся на дварэ брэх і стук у вароты. Хіўра паспешна выбегла і вярнулася збялеўшая.
«Ну, Афанасій Іванавіч, мы папаліся з вамі; народу стукаецца куча, і мне здаўся кумаў голас…»
Варэнік спыніўся ў горле паповіча… Вочы яго вылупіліся, нібыта які-небудзь выхадзец з таго свету толькі што зрабіў яму перад гэтым візіт свой.
«Лезьце сюды!» крычала спалоханая Хіўра, паказваючы на пакладзеныя пад самай столлю на двух перакладзінах дошкі, на якіх былі навалены розныя хатнія манаткі.
Небяспека дадала духу нашаму герою. Апамятаўшыся крыху, ускочыў ён на ляжанку і палез адтуль асцярожна на дошкі. А Хіўра пабегла без памяці да варот, бо грукат у іх паўтараўся з большай сілай і нецярплівасцю.
VII
Да тут чудасія, мосьпане! З маларас. камедыі
На кірмашы адбылося дзіўнае здарэнне: усё напоўнілася чуткамі, што дзесьці паміж таварам паказалася чырвоная світка. Бабульцы, што прадавала абаранкі, здаўся шайтан, ва ўбранні жахлівае свінні, які безупынна нахіляўся над вазамі, нібыта нечага шукаючы. Гэта хутка разнеслася па ўсіх кутках ужо сціхшага табара; і ўсе лічылі за злачынства не верыць, не зважаючы на тое, што прадаўшчыца абаранкаў, рухомая крама якой была поруч з яткаю карчмаркі, раскланьвалася ўвесь дзень без патрэбы і пісала нагамі штосьці зусім падобнае да свайго панаднага тавару. Да гэтага дадаліся перабольшаныя весткі аб цудзе, бачаным валасным пісарам у разбураным хляве, так што пад ноч усе цясней ціснуліся адзін да аднаго; супакой парушыўся, і страх перашкаджаў кожнаму змружыць вочы свае; а тыя, што былі не зусім з адважнага дзесятка і мелі прыстанішча ў хатах, падаліся дамоў. Да ліку апошніх належаў і Чаравік з кумам і дачкою; яны разам з гасцямі, якія панапрошваліся да іх у хату, нарабілі моцнага грукату, што так напалохаў нашу Хіўру. Кума ўжо крыху разабрала. Гэта можна было бачыць з таго, што ён два разы праехаў з сваім возам па дварэ, пакуль знайшоў хату. Госці таксама былі ў вясёлым настроі і без цырамоніі ўвайшлі раней за самога гаспадара. Супруга нашага Чаравіка сядзела, як на іголках, калі пачалі яны шныпарыць па ўсіх кутках хаты.
«Што, кума?», закрычаў увайшоўшы кум: «цябе ўсё яшчэ калоціць трасца?»
«Так, нядужыцца», адказала Хіўра, неспакойна паглядаючы на накладзеныя пад столлю дошкі.
«А ну, жонка, дастань там у возе баклажку!» казаў кум прыехаўшай з ім жонцы: «Мы чарпанём яе з добрымі людзьмі; а то праклятыя бабы панапалохалі нас так, што і сказаць брыдка. А мы-ж, дальбог, браткі, праз глупства прыехалі сюды!» гаварыў ён, сёрбаючы з глінянай конаўкі. «Я тут-жа стаўляю новую шапку, калі бабы не надумаліся пасмяяцца з нас. Ды хоць-бы і сапраўды шайтан! — Што шайтан? Плюйце яму на галаву! Хоць-бы ў гэты-ж момант надумаўся ён стаць вось тут, напрыклад, перада мною: будзь я сабачы сын, калі не паднёс-бы яму дулю пад самы нос!»
«А чаго-ж ты раптам збялеў увесь!» закрычаў адзін з гасцей, які перавышаў усіх галавою і стараўся заўжды выказваць з сябе храбраца.
«Я… Гасподзь з вамі! прыснілася?»
Госці ўсміхнуліся. Здаволеная ўсмешка з'явілася на твары высокага банматыста-храбраца.
«Куды яму цяпер бялець!» падхапіў другі: «шчокі ў яго расцвілі, як мак; цяпер ён не Цыбуля, а бурак — або лепей, як тая чырвоная світка, што так ужо напалохала людзей».
Баклажка пракацілася па стале і зрабіла гасцей яшчэ весялейшымі, чым раней. Тут Чаравік наш, якога даўно ўжо мучыла чырвоная світка і не давала ні на хвіліну спакою цікаўнаму яго духу, прыступіў да кума.
«Скажы, будзь ласкаў, кум! вось прашуся ды не дапрашуся гісторыі пра гэту праклятую світку ».
«Э, кум! яно-б і не варта расказваць нанач; ды хіба ўжо, каб дагадзіць табе і добрым людзям (пры гэтым звярнуўся ён да гасцей), якім, я заўважаю, столькі-ж, як і табе, хочацца даведацца пра гэтую дзіковіну. Ну, няхай будзе так. Слухайце-ж!»
Тут ён пачухаў плечы, уцёрся крысом, паклаў абедзве рукі на стол і пачаў:
«Аднойчы, за якую віну, дальбог, ужо і не ведаю, толькі выгналі аднаго чорта з пекла!»
«Як-жа, кум?» перапыніў Чаравік: «як-жа магло здарыцца, каб чорта выгналі з пекла?»
«Што-ж рабіць, кум, выгналі дый выгналі, як сабаку мужык выганяе з хаты. Можа, на яго напала дурная ахвота зрабіць якую-небудзь добрую справу, ну, і паказалі дзверы. Вось, чорту беднаму так зрабілася нудна, так нудна без пекла, што хоць да пятлі. Што рабіць? Давай з гора п'янстваваць. Угняздзіўся ў тым самым хляве, які, ты бачыў, разваліўся пад гарою і паўз які ніводзін добры чалавек не пройдзе цяпер, не засцярогшы сябе спачатку крыжам святым, і стаў чорт такі гуляка, якога не знойдзеш паміж парубкамі. З раніцы да вечара адна справа, што сядзіць у карчме!..»
Тут ізноў строгі Чаравік перапыніў апавядальніка.
«Бог ведае, што гаворыш ты, кум! Як можна, каб чорта ўпусціў хто-небудзь у карчму: у яго-ж ёсць, дзякуй богу, і кіпцюры на лапах і рожкі на галаве».
«Вось тут і штука, што на ім была шапка і рукавіцы. Хто яго пазнае? Гуляў, гуляў — нарэшце, дайшло да таго, што прапіў усё, што меў з сабою. Карчмар доўга верыў, пасля і перастаў. Давялося чорту пакінуць у заставу чырвоную світку сваю, ледзь не за трацяк цаны, жыду, які карчмарыў тады на Сарачынскім кірмашы; пакінуў і кажа яму: глядзі, жыд, я прыду да цябе па світку роўна цераз год: беражы яе! і знік, як быццам у ваду. Жыд разгледзеў добра світку; сукно такое, што і ў Міргарадзе не дастанеш! а чырвоны колер гарыць, як агонь, так што не наглядзеўся-б! Вось жыду здалося нудным чакаць тэрміну. Пачухаў сабе пейсікі, дый злупіў з нейкага прыезджага пана амаль пяць чырвонцаў. Пра тэрмін жыд і забыўся быў зусім. Дык вось аднойчы, пад вечар, прыходзіць нейкі чалавек: „ну, жыд, аддавай світку маю!“ Жыд спачатку быў і не пазнаў, а пасля, як разглядзеў, дык і прыкінуўся, быццам у вочы не бачыў: „якую світку? у мяне няма ніякае світкі! я ведаць не ведаю твае світкі!“ Той, зірк і пайшоў; толькі пад вечар, калі жыд, замкнуўшы сваю будку і пералічыўшы па скрынях грошы, накінуў на сябе прасцірадла і пачаў па-жыдоўску маліцца богу — чуе шорхат… зірк — ва ўсіх вокнах павыстаўляліся свіныя лычы…»
Тут сапраўды пачуўся нейкі невыразны гук, вельмі падобны да рохкання свінні; усе збялелі… Пот выступіў на твары апавядальніка.
«Што?» прамовіў у спалоху Чаравік.
«Нічога!» адказаў кум, калоцячыся ўсім целам.
«Ась!» абазваўся адзін з гасцей.
«Ты сказаў»…
«Не!»
«Хто-ж гэта рохкнуў?»
«Бог ведае, чаго гэта мы перапалохаліся! нікога няма!»
Усе баязліва сталі азірацца наўкол і пачалі шныпарыць па кутках. Хіўра была ні жывая, ні мёртвая. «Эх вы, бабы, бабы!» прамовіла яна ўголас: «ці вам-жа казакаваць і быць мужамі! вам-бы верацёны ў рукі, ды пасадзіць за грэбень! адзін хто-небудзь, можа, даруй божа… Пад кім-небудзь лаўка зарыпела, а ўсе і кінуліся, як шалёныя!»
Гэта ўвагнала ў сорам нашых храбрацоў і прымусіла іх падбадзёрыцца; кум сербануў з конаўкі і пачаў расказваць далей: «Жыд умлеў; аднак-жа свінні на нагах, доўгіх, як хадулі, паўлазілі ў вокны і ў момант ажывілі яго плеценымі трайчаткамі[16], прымусіўшы яго скакаць вышэй гэтай бэлькі. Жыд у ногі, прызнаўся ва ўсім… Толькі світку нельга было ўжо вярнуць хутка. Пана абакраў на дарозе нейкі цыган і прадаў світку перакупцы; тая прывезла яе зноў на Сарачынскі кірмаш, але з таго часу ніхто нічога не купляў у яе. Перакупка дзівілася, дзівілася, нарэшце, скеміла: пэўна, віною ўсяму чырвоная світка. Нездарма заўсёды, калі надумвалася яна апранаць, адчувала, што яе ўсё душыць нешта. Не думаючы, не гадаючы доўга, кінула ў агонь — не гарыць чартоўскае адзенне. Э, ды гэта чортаў падарунак! Перакупка ўмудрылася і падсунула ў воз аднаму мужыку, які вывез прадаваць масла. Дурань і ўзрадаваўся: толькі масла ніхто і пытаць не хоча. Эх, нядобрыя рукі падкінулі світку! Схапіў сякеру і пасек яе на кавалкі; зірк — і лезе адзін кавалак да другога, і зноў цэлая світка. Перахрысціўшыся, хапіў сякераю другі раз, кавалкі раскідаў па ўсім месцы і паехаў. Толькі з той пары кожны год, і якраз у часе кірмаша, чорт з свіною лічынаю ходзіць па ўсёй плошчы, рохкае і падбірае кавалкі свае світкі. Цяпер, кажуць, аднаго толькі левага рукава нестае яму. Людзі з тае пары адхрышчваюцца ад таго месца, і вось ужо будзе гадоў з дзесятак, як не было на ім кірмаша. Ды собіла-ж нялёгкая цяпер засядацеля а…»
Другая палавіна слова замерла на вуснах апавядальніка…
Акно бразнула з шумам; шкло са звонам вылецела прэч, і страшны свіны лыч выставіўся, паводзячы вачыма, як быццам пытаючыся: а што вы тут робіце, добрыя людзі?
VIII
…Пиджав хвист, мов собака, Мов Каин затрусывсь увесь; Из носа потекла табака. Катляраўскі. Энеіда
Жудасць скавала ўсіх, што былі ў хаце. Кум з разяўленым ротам ператварыўся ў камень. Вочы яго вылупіліся, як быццам хацелі стрэліць; расстаўленыя пальцы спыніліся ў сударгавай нерухомасці ў паветры. Высокі храбрэц, у неадольным страху, падскочыў пад столь і ўдарыўся галавою аб перакладзіну; дошкі пасунуліся, і паповіч з громам і трэскам паляцеў на зямлю. «Ай! ай! ай!» крычаў адзін, паваліўшыся на лаўцы, матляючы ў жаху рукамі і нагамі. «Ратуйце!» гарланіў другі ў адчаі, захінуўшыся кажухом.
Кум, выведзены з свае скамянеласці паўторным перапудам, папоўз у курчах пад падол свае супругі. Высокі храбрэц палез у печ, не зважаючы на вузкі чалеснік, і сам засунуў сябе засланкай. А Чаравік, як быццам абліты гарачым кіпнем, схапіўшы на галаву гаршчок, заместа шапкі, кінуўся ў дзверы і, як шалёны, бег па вуліцах, не бачачы зямлі пад сабою; адна змора толькі прымусіла яго зменшыць крыху хуткасць бегу. Сэрца яго калацілася, як млыновая ступа, пот ліў градам. У знямозе гатоў ужо быў ён упасці на зямлю, як раптам пачулася яму, што ззаду хтосьці гоніцца за ім… Духі яму заняло.
«Чорт! чорт!» крычаў ён без памяці, патройваючы сілы, і цераз хвіліну ў непрытомнасці паваліўся на зямлю.
«Чорт! чорт!» крычала ўслед за ім, і ён чуў толькі, як нешта з шумам рынулася на яго. Тут памяць ад яго адляцела, і ён, як страшны жыхар цеснае труны, застаўся нямы і нерухомы пасярод дарогі.
IX
Ще спереди, и так и так; А сзади, ей же ей, на чорта! З простанароднай казкі
«Чуеш, Влас!» гаварыў, прыўзняўшыся, адзін з натоўпу народа, які спаў на вуліцы: «каля нас хтосьці ўпамянуў чорта!»
«Мне якая справа!» прабурчэў, пацягваючыся, цыган, які ляжаў каля яго: «хоць-бы і ўсіх сваіх сваякоў успамянуў».
«Але-ж так закрычаў, як быццам душаць яго!»
«Мала чаго не зманіць чалавек спрасонку!»
«Воля твая, хоць паглядзець трэба; а выкрасай агню!»
Другі цыган, мармычучы сам сабе, падняўся на ногі; двойчы асвятліў сябе іскрамі, быццам маланкаю, раздзьмуў губамі трут і, з каганцом у руках, звычайнай маларасійскаю свяцільняй, што складаецца з пабітага чарапка, налітага баранавым салам, — накіраваўся, асвятляючы дарогу.
«Стой; тут ляжыць нешта; свяці сюды!»
Тут далучылася да іх яшчэ некалькі чалавек.
«Што ляжыць, Улас?»
«Так, як быццам два чалавекі: адзін наверсе, другі пад нізам; і каторы з іх чорт, ужо і не пазнаю!»
«А хто наверсе?»
«Баба!»
«Ну, вось, гэта-ж і ёсць чорт!»
Усеагульны рогат пабудзіў амаль усю вуліцу.
«Баба ўзлезла на чалавека; ну, мусіць, баба гэтая ведае, як ездзіць», гаварыў адзін з натоўпу.
«Зірніце, браткі!» гаварыў другі, падымаючы чарапок ад гаршка, з якога адна толькі цэлая палавіна трымалася на чаравікавай галаве: «якую шапку надзеў на сябе гэты слаўны маладзец!»
Узросшы шум і рогат прымусілі абудзіцца нашых мерцвякоў, Салопія і яго супругу, якія, поўныя прамінуўшага перапуду, доўга глядзелі нерухомымі ад жаху вачамі на смуглявыя твары цыганоў: азараючыся дзе-ні-дзе хістка і мігатліва гарэўшым святлом, яны здаваліся дзікім. сонмішчам гномаў, абкружаных цяжкою падземнаю парай і воблакамі мораку непрабуднае начы.
X
Цур тоби, пек тоби, сатаныньське наваждение! З маларас. камедыі
Ранішняя прахалода павявала над абуджанымі Сарачынцамі. Клубы дыму, з усіх каміноў, пацягнуліся насустрач узышоўшаму сонцу.
Кірмаш зашумеў. Авечкі забляялі, коні заіржалі; крык гусей і гандлярак панёсся зноў па ўсім табары — і страшныя чуткі пра чырвоную світку, якія нагналі такога страху на народ у таемную пару змроку, зніклі разам з асвятліўшай свет раніцай.
Пазяхаючы і пацягваючыся, дрымаў Чаравік у кума, каля накрытага саломаю хлява, разам з валамі, мяхамі мукі і пшаніцы і, здаецца, зусім не меў жадання развітацца з сваімі марамі, як раптам пачуў голас, таксама знаёмы, як прытулак ляноты — блаславенная печ яго хаты, ці карчма далёкае сваячкі, што знаходзілася не далей за дзесяць крокаў ад яго парога.
«Уставай, уставай!» бразджала на вуха пяшчотная супруга, тузаючы яго на ўсю сілу за руку.
Чаравік, заместа адказу, надзьмуў шчокі і пачаў матляць рукамі, нібыта перадражніваючы барабанны бой.
«Вар'ят!» закрычала яна, ухіляючыся ад замашкі рук яго, якою ён ледзь не закрануў яе па твары.
Чаравік падняўся, працёр крыху вочы і паглядзеў наўкол:
«Нячысцік мяне хапі, калі мне, галубка, не здалася твая храпа барабанам, на якім мяне прымусілі выбіваць зорю, быццам маскаля, тыя самыя свіныя лычы, ад каторых, як гаворыць кум…»
«Годзе, годзе табе лухту малоць. Выпраўляйся, вядзі хутчэй кабылу на продаж! Смех, дапраўды, людзям: прыехалі на кірмаш і хоць-бы жменю пянькі прадалі…»
«Як-жа, жонка», падхапіў Салопій: «з нас-жа цяпер смяяцца будуць».
«Ідзі! ідзі! з цябе і без гэтага смяюцца!»
«Ты бачыш, што я яшчэ не мыўся», гаварыў далей Чаравік, пазяхаючы і пачухваючы спіну і стараючыся між тым выіграць час для свае ляноты.
«Вось недарэчы ўспала дурасць быць ахайным! Калі гэта за табою вялося? вось ручнік, абатры сваю маску…»
Тут схапіла яна штосьці скручанае ў камяк — і з жахам адкінула ад сябе… гэта быў чырвоны абшлаг світкі!
«Ідзі, рабі сваю справу», паўтарыла яна, сабраўшыся з духам, свайму супругу, бачачы, што ў яго ад страху адабрала ногі і зубы ляскалі адзін аб адзін.
«Будзе продаж цяпер!» бурчэў ён сам сабе, адвязваючы кабылу і ведучы яе на плошчу. «Нездарма, калі я збіраўся на гэты пракляты кірмаш, на душы было так цяжка, як быццам хто ўзваліў на цябе дохлую карову, і валы двойчы самі паварачвалі назад. Ды бадай ці яшчэ, як успамянуў я цяпер, не ў панядзелак мы выехалі. Ну, вось і зло ўсё!.. Неўтаймоўны і чорт пракляты: насіў-бы ўжо світку без аднаго рукава; дык не, трэба-ж добрым людзям не даваць спакою. Будзь, прыкладна, я чорт, ад чаго барані божа, ці стаў-бы я цягацца ноччу за праклятымі шкуматамі?»
Тут філасофстваванне нашага Чаравіка перапынена было грубым і прарэзлівым голасам. Перад ім стаяў высокі цыган: «Што прадаеш, добры чалавек?»
Прадавец памаўчаў, паглядзеў на яго з ног да галавы і сказаў з паважным выглядам, не спыняючыся і не выпускаючы з рук аброці:
«Сам бачыш, што прадаю!»
«Раменьчыкі?» спытаў цыган, паглядаючы на аброць, якая знаходзілася ў руках яго.
«Так, раменьчыкі, калі толькі кабыла падобна да рамень-чыкаў».
«Аднак-жа, чорт бяры, зямляк, ты, відаць, яе саломаю карміў!»
«Саломаю?»
Чаравік хацеў адно пацягнуць аброць, каб правесці сваю кабылу і выкрыць ману бессаромнага паклёпніка, але рука яго з незвычайнаю лёгкасцю ўдарылася ў падбародак. Зірнуў, у ёй перарэзаная аброць і да аброці прывязаны — о, жудасць! валасы яго падняліся гарою! — кавалак чырвонага рукава!.. Плюнуўшы, хрысцячыся і матляючы рукамі, пабег ён ад нечаканага падарунка і, хутчэй за маладога парубка, прапаў у натоўпе.
XI
За мое ж жито та мене и побыто. Прымаўка
«Лаві! лаві яго!» крычала некалькі хлопцаў у цесным канцы вуліцы, і Чаравік пачуў, што яго раптам схапілі дужыя рукі.
«Вязаць яго! гэта той самы, каторы ўкраў у добрага чалавека кабылу».
«Гасподзь з вамі! за што вы мяне вяжаце?»
«Ён-жа і пытаецца! а за што ты ўкраў кабылу ў праезджага мужыка, Чаравіка?»
«З глузду з'ехалі вы, хлопцы! Дзе гэта бачылі, каб чалавек сам у сябе краў што-небудзь?»
«Старыя штукі! старыя штукі! Чаго бег ты на ўвесь дух, як быццам-бы сам шайтан за табою гнаўся?»
«Супроць волі пабяжыш, калі шайтанскае адзенне!..»
«Э, галубок! падманвай другіх гэтым; будзе табе яшчэ ад засядацеля за тое, каб не пужаў чартоўшчынай людзей».
«Лаві, лаві яго!» пачуўся крык на другім канцы вуліцы: «вось ён, вось уцякач!»
І перад вачыма нашага Чаравіка з'явіўся кум у самым сумным становішчы: яго, з закладзенымі назад рукамі, вяло некалькі хлопцаў.
«Цуды завяліся!» гаварыў адзін з іх: «паслухалі-б вы, што расказвае гэты шэльма, якому варта толькі зазірнуць у твар, каб убачыць злодзея; калі пачалі пытацца: чаму бег ён, як шалёны, — палез, кажа, у кішэню панюхаць табакі і, заместа таўлінкі, выцягнуў кавалак чортавай світкі, ад якой успыхнуў чырвоны агонь, а ён давай бог ногі!»
«Эге, ге, ге! ды гэта з аднаго гнязда дзве птушкі! узяць іх абодвух разам!»
XII
Чым, люди добри, так оце я провинывся? За що глузуете? сказав наш неборак, За що знушаетесь вы надо мною так? За що, за що? сказав тай попустыв патіоки, Патіоки гирких слиз, узявшися за боки. Арцемоўскі-Гулак. Пан та сабака
«Можа, і сапраўды, кум, ты падчапіў што-небудзь?» спытаў Чаравік, лежачы звязаны, разам з кумам, пад саламянаю яткаю.
«І ты туды-ж, кум! каб мне паадсыхалі рукі і ногі, калі што якое калі-небудзь краў, выключаючы хіба варэнікі са смятанаю ў маці, дый то яшчэ, калі мне было гадоў дзесяць зроду».
«За што-ж гэта, кум, на нас насланне такое? Табе яшчэ нічога: цябе вінавацяць прынамсі за тое, што ў другога ўкраў; за што-ж мне, небараку, нядобры паклёп такі, быццам сам у сябе ўкраў кабылу? Відаць нам, кум, на раду ўжо напісана не мець шчасця!»
«Гора нам, сіратам бедным!»
Тут абодва пачалі ўсхліпваць рыдма.
«Што з табою, Салопій?» сказаў увайшоўшы ў гэты час Грыцько. «Хто гэта звязаў цябе?»
«А! Галапупенка! Галапупенка!» закрычаў, узрадаваўшыся, Салопій: «Вось, гэта той самы, кум, пра якога я казаў табе. Эх, зух! Вось, бог забі мяне на гэтым месцы, калі не высусліў пры мне кухаль бадай ці не з тваю галаву, і хоць-бы раз скрывіўся».
«Што-ж ты, кум, так не ўважыў такога слаўнага парубка?»
«Вось, як бачыш», казаў далей Чаравік, адвярнуўшыся да Грыцько: «пакараў бог, відаць, за тое, што правініўся перад табою. Даруй, добры чалавек! Дальбог, рад-бы быў зрабіць усё для цябе… Але што будзеш рабіць? — у старой д'ябал сядзіць».
«Я не злапамятны, Салопій. Калі хочаш, я вызвалю цябе!»
Тут ён міргнуў хлопцам, і тыя-ж самыя, што вартавалі яго, кінуліся развязваць.
«Затое і ты рабі, як трэба: вяселле! дый пагуляем так, каб цэлы год балелі ногі ад гапака».
«Добра! от добра!» сказаў Салопій, спляснуўшы рукамі.
«Ды мне так цяпер зрабілася весела, як быццам маю старую маскалі звезлі. Ды што думаць: варта, ці не варта так — сёння вяселле, дый канцы ў ваду!»
«Глядзі-ж, Салопій, цераз гадзіну я буду да цябе; а цяпер ідзі дамоў, там чакаюць цябе пакупцы твае кабылы і пшаніцы!»
«Як! хіба кабыла знайшлася?»
«Знайшлася!»
Чаравік ад радасці стаў нерухомы, гледзячы ўслед Грыцьку.
«Што, Грыцько, кепска мы зрабілі сваю справу?» сказаў высокі цыган спяшаўшаму парубку. «Валы-ж мае цяпер?»
«Твае! твае!»
XIII
Не бійся, матинко, не бійся, В червоные чобитки обуйся, Топчи вороги Пид ноги; Щоб твои пидкивки Брязчалы! Щоб твои вороги Мовчалы! Вясельная песня
Падпёршы локцем прыгожанькі падбародак свой, задумалася Параска, адна перад сталом у хаце. Шмат лятункаў абвівалася вакол русай галавы. Часамі раптам лёгкая ўсмешка кратала яе пунсовыя губкі, і нейкае радаснае пачуццё падымала цёмныя яе бровы, то ізноў воблак задуменнасці апускаў іх на карыя, светлыя вочы.
«Ну, што, калі не здзейсніцца тое, што гаварыў ён!» шаптала яна з нейкім выразам сумнення. «Ну, што, калі мяне не вы-дадуць? калі… Не, не; гэтага не будзе! Мачыха робіць усё, што ні ўздумае; хіба і я не магу рабіць таго, што ўздумаю? Упартасці-ж і ў мяне хопіць. Які-ж ён харошы! як дзіўна гараць яго чорныя вочы! як люба гаворыць ён: Парасю, галубка! Як пасуе яму белая світка! яшчэ-б пояс ярчэйшы! Няхай, праўда ўжо, я яму вытку, як пяройдзем жыць у новую хату. Не падумаю без радасці», гаварыла яна далей, дастаючы з-за пазухі маленькае люстэрка, абклеенае чырвонаю папераю, купленае ёю на кірмашы, і гледзячыся ў яго з патайным здавальненнем. «Як я сустрэнуся тады дзе-небудзь з ёю — я ёй ні за што не пакланюся, хоць яна сабе лопне. Не, мачыха, досыць табе валтузіць сваю падчарыцу! Хутчэй пясок узыйдзе на камені і дуб пахіліцца ў ваду, як вярба, чым я пахілюся перад табою! Ды я забылася… дай памераць ачыпак, хоць мачыхін, як-жа ён мне будзе пасаваць!»
Тут устала яна, трымаючы ў руках люстэрка, і, нахіліўшыся да яго галавою, трапятліва ішла па хаце, як быццам-бы баючыся ўпасці, бачачы пад сабою, заместа падлогі, столь з накладзенымі пад ёй дошкамі, з якіх рынуўся доле нядаўна паповіч, і паліцы, застаўленыя гаршкамі.
«Што я, сапраўды, быццам дзіця», закрычала яна смеючыся: «баюся ступіць нагой».
І пачала прытупваць нагамі, усё чым далей, смялей; нарэшце, левая рука яе апусцілася і ўпёрлася ў бок, і яна пайшла танцаваць, пабразгваючы падковамі, трымаючы перад сабою люстра і наспеўваючы ўлюбёную сваю песню:
Зелененькій барвиночку,
Стелися низенько,
А ты, мылый, чернобрывый,
Присунься блызенько!
Зелененькій барвиночку,
Стелися ще нызче!
А ты, мылый, чернобрывый,
Присунься ще блыжче!
Чаравік зазірнуў у гэты час у дзверы і, убачыўшы, як дачка яго танцуе перад люстэркам, спыніўся. Доўга глядзеў ён, смеючыся з нябачанага капрызу дзяўчыны, якая, задумаўшыся, не прыкмячала, здавалася, нічога; але як пачуў знаёмыя гукі песні — жылкі ў ім заварушыліся; горда ўзяўшыся ў бокі, падаўся ён наперад і пайшоў у прысядкі, забыўшыся пра ўсе справы свае. Гучны рогат кума прымусіў абодвух здрыгануцца.
«Вось добра, бацька з дачкою распачалі тут самі вяселле! Ідзіце-ж хутчэй: жаніх прышоў!»
Пры апошнім слове Параска ўспыхнула ярчэй за пунсовую істужку, якая перавязвала яе галаву, а бесклапотны бацька яе ўспомніў, чаго прышоў ён.
«Ну, дачка! пойдзем хутчэй! Хіўра з радасці, што я прадаў кабылу, пабегла», казаў ён, баязліва азіраючыся на бакі: «пабегла купляць сабе плахты і дзяругі розныя, дык трэба да прыходу яе ўсё скончыць!»
Не паспела яна пераступіць парог хаты, як пачула сябе на руках парубка ў белай світцы, які з кучаю народа чакаў яе на вуліцы.
«Божа, блаславі!» сказаў Чаравік, складаючы ім рукі. «Няхай жывуць, як вянкі віюць!»
Тут пачуўся шум у народзе.
«Я хутчэй лопну, чым дапушчу да гэтага!» крычала сажыцелька Салопія, якую аднак-жа з рогатам адпіхаў натоўп народа.
«Не шалей, не шалей, жонка!» гаварыў спаважна Чаравік, бачачы, што пара дужых цыганоў аўладалі яе рукамі: «што зроблена, то зроблена; я перамяняць не люблю!»
«Не, не! гэтага не будзе»… крычала Хіўра, але ніхто не слухаў яе; некалькі пар абступіла новую пару і злажылі вакол яе непранікальную, танцуючую сцяну.
Дзіўнае, невымоўнае пачуццё аўладала-б гледачом, пры відовішчы, як ад аднаго ўдару смыком музыкі, у саматканай світцы, з даўгімі закручанымі вусамі, усё накіравалася, воляю ці супроць волі, да адзінства і перайшло ў згоду. Людзі, на пахмурых абліччах якіх, здаецца, век не прамільгвала ўсмешка, прытупвалі нагамі і ўздрыгвалі плячамі. Усё імчалася. Усё танцавала. Але яшчэ дзіўнейшае, яшчэ больш неразгаданае пачуццё абудзілася-б у глыбіні душы, зірнуўшы на бабулек, на старэчых абліччах якіх павявала абыякавасць магілы, каторыя штурхаліся паміж новым, усмешлівым, жывым чалавекам. Бесклапотныя! нават без дзіцячае радасці, без іскры спачування, якіх адзін хмель толькі, як механік свой бяздушны аўтамат, прымушае рабіць штосьці падобнае да чалавечага, яны ціха ківалі захмялелымі галовамі, падтанцоўваючы за вясёлым народам, не кідаючы нават позірку на маладую пару.
Гром, рогат, песні чуліся цішэй і цішэй. Смык паміраў, слабеючы і губляючы невыразныя гукі ў пустаце паветра. Яшчэ чулася дзесьці тупанне, штосьці падобнае да гаманы аддаленага мора, і хутка ўсё стала пуста і глуха.
Ці-ж не гэтак і радасць, чароўная і здрадлівая госця, адлятае ад нас, і дарэмна адзінокі гук думае выказаць весялосць. Ва ўласным рэху чуе ўжо ён сум і пустку, і дзіка ўслухваецца ў яго. Ці-ж не гэтак і жвавыя сябры бурнага і вольнага юнацтва, па адным, адзін за другім, губляюцца па свеце і пакідаюць, нарэшце, аднаго, даўняга брата іх. Смутна пакінутаму! І цяжка і сумна робіцца сэрцу, і няма чым дапамагчы яму.