Быль, расказаная дзячком ***скай царквы
Фама Грыгор'евіч меў асаблівага парадку дзівацтва: ён да смерці не любіў пераказваць адно і тое-ж. Бывала, часам, калі ўпросіш яго расказаць што зноўку, дык, глядзі, што-небудзь ды ўкіне новае, або перайначыць так, што пазнаць нельга. Аднойчы, адзін з тых паноў — нам, простым людзям, цяжкавата і назваць іх: пісакі яны — не пісакі, а вось тое самае, што барышнікі на нашых кірмашах. Нахапаюць, напросяць, накрадуць усяго-ўсякага, дый выпускаюць кніжачкі, не таўсцей за буквар, кожны месяц ці тыдзень. Адзін з гэтых паноў і выманіў у Фамы Грыгор'евіча гэтую самую гісторыю, а ён зусім і забыўся пра яе. Толькі прыязджае з Палтавы той самы паніч у гарохавым каптане, пра якога гаварыў я, і якога адну аповесць вы, мяркую, прачыталі ўжо, прывозіць з сабою невялікую кніжачку і, разгарнуўшы пасярэдзіне, паказвае нам. Фама Грыгор'евіч гатоў ужо быў асядлаць нос свой акулярамі, але, успамянуўшы, што ён забыўся іх падматаць ніткамі і абляпіць воскам, перадаў мне. Я, паколькі грамаце так-сяк разумею і не нашу акуляраў, узяўся чытаць. Не паспеў перагарнуць дзве старонкі, як ён раптам спыніў мяне за руку.
«Чакайце! спярша скажыце мне, што гэта вы чытаеце?»
Прызнаюся, я крыху сумеўся ад такога пытання.
«Як, што чытаю, Фама Грыгор'евіч! вашу быль, вашы ўласныя словы».
«Хто вам сказаў, што гэта мае словы?»
«Ды чаго лепей, тут і надрукавана: расказаная такім-та і такім дзячком ».
«Плюйце-ж на галаву таму, хто гэта надрукаваў! брешe сучый москаль. Ці так я гаварыў? Що-то вже, як у кого чорт ма клепки в голови! Слухайце, я вам раскажу яе зараз».
Мы прысунуліся да стала, і ён пачаў:
Дзед мой (царства яму нябеснае! Каб яму на тым свеце еліся адны толькі буханцы пшанічныя, ды макаўнікі ў мёдзе) умеў дзівосна расказваць. Бывала, павядзе гаворку — цэлы дзень не пасунуўся-б з месца, і ўсё слухаў. Ужо не раўня якому-небудзь цяперашняму балагуру, каторы як пачне маскаля вязці[17] ды яшчэ і моваю такою, быццам яму тры дні есці не давалі, дык хоць бярыся за шапку, ды з хаты. Як цяпер помню — нябожчыца старая, маці мая, была яшчэ жывая — як у доўгі зімовы вечар, калі на дварэ трашчаў мароз і замуроўваў наглуха вузенькія шыбы нашай хаты, сядзела яна перад грэбенем, выводзячы рукою даўгую нітку, гайдаючы нагою калыску і напяваючы песню, якая нібыта цяпер чуецца мне. Каганец, дрыжучы і ўспыхваючы, як быццам палохаючыся чаго, свяціў нам у хаце. Верацяно гудзела; а мы ўсе, дзеці, сабраўшыся ў кучку, слухалі дзеда, які не злазіў ад старасці, больш за пяць год, з свае печы. Але не дзіўныя размовы пра даўнюю старасветчыну, пра наезды запарожцаў, пра ляхаў, пра маладзецкія справы Падковы, Паўтара-Кажуха і Сагайдачнага не займалі нас так, як апавяданні пра якую-небудзь даўнейшую дзівосную справу, ад якіх заўсёды дрыжыкі праходзілі па целе і валасы натапырваліся на галаве. Іншы раз страх, бывала, такі забярэ ад іх, што ўсё з вечара здаецца бог ведае якім страшыдлам. Здарыцца, уночы выйдзеш чаго-небудзь з хаты, вось так і думаеш, што на пасцелю тваю паклаўся спаць выхадзец з таго свету. І, каб мне не давялося расказваць гэтага другі раз, калі не лічыў часта здалёк уласную пакладзеную ў галавах світку за д'ябла, які скруціўся там. Але галоўным у дзедавых апавяданнях было тое, што ў жыцці сваім ён ніколі не маніў, і што, бывала, ні скажа, дык іменна так і было.
Адну з яго дзівосных гісторый перакажу цяпер вам. Ведаю, што шмат знойдзецца такіх разумнікаў, што папісваюць па судах і чытаюць нават грамадзянскую грамату, якія, калі даць ім у рукі звычайны часаслоў, не разабралі-б ні аза ў ім, а скаліць напаказ свае зубы — ёсць умельства. Ім усё, што ні раскажаш, на смех. Гэтакае нявер'е разышлося па свеце! Ды чаго, — вось, не любі мяне бог і прачыстая! вы, можа, нават не дасце веры: аднойчы неяк заікнуўся пра вядзьмарак — што-ж! знайшоўся сарвігалава, вядзьмаркам не верыць! Ды, дзякуй богу, вось я колькі жыву ўжо на свеце, бачыў такіх інаверцаў, якім правозіць папа ў рэшаце[18] было лягчэй, як нашаму брату панюхаць табакі, дый тыя адхрышчваліся ад вядзьмарак. Але прысніся ім, не хочацца толькі вымавіць, што такое, няма чаго і меркаваць пра іх.
Год, куды больш як за сто, гаварыў нябожчык дзед мой, нашага сяла і не пазнаў-бы ніхто: хутар, самы бедны хутар! Хацінак з дзесяць, не абмазаных, не накрытых, тырчала то там, то сям пасярод поля. Ні плоту, ні хлява прыстойнага, дзе-б паставіць жывёлу або воз. Гэта-ж яшчэ багатыры так жылі; а зірнулі-б на нашую брацію, на галечу: выкапаная ў зямлі яма — вось вам і хата! Толькі па дыме і можна было пазнаць, што жыве там чалавек божы. Вы запытаеце, чаму-ж яны жылі так? беднасць не беднасць; таму што тады казакаваў амаль кожны і набіраў у чужых землях не мала дабра; а больш таму, што не было патрэбы прыдабываць прыстойную хату. Які народ тады ні швэндаўся па ўсіх месцах: крымцы, ляхі, літвінства! Бывала тое, што і свае прыедуць кучамі ды абдзіраюць сваіх-жа.
Усяго бывала.
У гэтым вось хутары паказваўся часта чалавек, ці лепш д'ябал у чалавечым абліччы. Адкуль ён, чаго прыходзіў, ніхто не ведаў. Гуляе, п'янствуе і раптам знікае, як у ваду, і погаласкі няма. Там, зірк — зноў быццам з неба ўпаў, сланяецца па вуліцах сяла, якога цяпер і следу няма і якое было, можа, не далей за сто крокаў ад Дзіканькі. Назбірае сустрэчных казакаў: рогат, песні, грошы сыплюцца, гарэлка, як вада… прычэпіцца, бывала, да прыгожых дзяўчат: надарыць істужак, завушніц, маністаў — падзець няма куды! Праўда, што прыгожыя дзяўчаты крыху задумваліся, прымаючы падарункі: бог ведае, можа, сапраўды перайшлі яны цераз нячыстыя рукі. Родная цётка майго дзеда, якая трымала ў той час карчму на цяперашняй Апошнянскай дарозе, у якой часта гуляў Басаўрук, так называлі гэтага чартоўскага чалавека, іменна казала, што ні за якія выгоды не згадзілася-б прыняць ад яго падарункаў. Ізноў, як-жа не ўзяць: кожнага ахопіць страх, калі нахмурыць ён, бывала, свае шчаціністыя бровы і пусціць спадылба такі позірк, што, здаецца, збег-бы бог ведае куды; а возьмеш, дык на другую-ж ноч і цягнецца ў госці які-небудзь прыяцель з балота, з рагамі на галаве, і давай душыць за шыю, калі на шыі маністы, кусаць за палец, калі на ім пярсцёнак, або цягнуць за касу, калі ўплецена ў яе істужка. Бог з імі тады, з гэтымі падарункамі! Але вось бяда — і адчапіцца нельга: кінеш у ваду — плыве чартоўскі пярсцёнак або маністы паўзверх вады, і да цябе-ж у рукі.
У сяле была царква, бадай ці яшчэ, як успамяну, не святога Панцялея. Жыў тады пры ёй іерэй, блажэннай памяці айцец Афанасій. Заўважыўшы, што Басаўрук і на Вялікдзень не бываў у царкве, надумаўся быў ушчуць яго, пакласці царкоўнае пакаянне. Куды! насілу адкараскаўся. «Слухай, паноча!» загрымеў ён яму ў адказ: «ведай лепей сваю справу, чым лезці ў чужыя, калі не хочаш, каб казлячае горла тваё было залеплена гарачаю куццёю!» Што рабіць з акаянным? Айцец Афанасій абвясціў толькі, што кожнага, хто будзе знацца з Басаўруком, будзе лічыць за католіка, ворага Хрыстовай царквы і ўсяго чалавечага роду. У тым сяле быў у аднаго казака, прозвішчам Каржа, работнік, якога людзі звалі Пятром Бязродным; можа, таму, што ніхто не помніў ні бацькі яго, ні маці. Стараста царквы гаварыў, праўда, што яны на другі-ж год паўміралі ад чумы; але цётка майго дзеда ведаць гэтага не хацела і з усяе сілы старалася надзяліць яго раднёю, хоць беднаму Пятру ў ёй было столькі патрэбы, колькі нам у леташнім снезе. Яна казала, што бацька яго і цяпер на Запарожжы, быў у палоне ў турак, нацярпеўся пакуты бог ведае якой і нейкім цудам, пераапрануўшыся за еўнуха, даў ходу. Чорнабровым дзяўчатам і маладзіцам мала было справы да радні яго. Яны гаварылі толькі, што калі-б апрануць яго ў новы жупан[19], зацягнуць чырвоным поясам, надзець на галаву шапку з чорных смушак з шыкоўным сінім верхам, прывесіць з боку турэцкую шаблю, даць у адну руку малахай[20], у другую люльку ў прыгожай аправе, дык заткнуў-бы ён за пояс усіх парубкаў тутэйшых. Але вось бяда, што ў беднага Петруся ўсяго толькі і была адна шэрая світка, у якой было больш дзірак, як у некаторага жыда ў кішэні злотых. І гэта-б яшчэ невялікая бяда; а вось бяда: у старога Каржа была дачка красуня, якой, я мяркую, наўрад ці прыпадала вам бачыць. Цётка нябожчыка дзеда расказвала, — а жанчыне, самі ведаеце, лягчэй пацалавацца з чортам, не ў гнеў будзь сказана, чымся назваць каго красуняю, — што поўненькія шчокі казачкі былі свежыя і яркія, як мак самага тонкага ружовага колеру, калі, умыўшыся божаю расою, гарыць ён, распроствае лісцінкі і ахарошваецца перад толькі што ўзышоўшым сонейкам; што бровы нібы чорныя шнурочкі, якія купляюць цяпер для крыжыкаў і дукатаў дзяўчаты нашы ў праходзячых па сёлах з каробкамі маскалёў, роўна нагнуўшыся, як быццам глядзеліся ў ясныя вочы; што раток, пазіраючы на які аблізвалася тагачасная моладзь, здаецца, на тое і створаны быў, каб выводзіць салаўіныя песні; што валасы яе, чорныя, як крылле ворана, і мяккія, як малады лён (тады яшчэ дзяўчаты нашы не запляталі іх у дрыбушкі[21], перавіваючы прыгожымі, яркіх колераў, сіндзячкамі[22] ), падалі кучаравымі кудзерамі на шыты золатам кунтуш[23]. Эх, не давядзі божа аглошваць мне на крыласе алілуя, калі-б, вось тут-жа, не пацалаваў яе, не зважаючы на тое, што сівізна прабіраецца па ўсім старым лесе, што ўкрывае маю макавінку, і пад бокам мая старая, як бяльмо на воку. Ну, калі дзе парубак і дзеўка жывуць блізка адзін ад другога… самі ведаеце, што выходзіць. Бывала, ні свет, ні зара, падковы чырвоных ботаў і прыкметны на тым месцы, дзе прастарэквала Підорка з сваім Петрусём. Але ўсё-б Каржу і на думку не прышло што-небудзь нядобрае, ды аднойчы, ну, гэта ўжо і відаць, што ніхто іншы, як нячысцік падвёў, надумаўся Пятрусь, не агледзеўшыся добра ў сенцах, заляпіць пацалунак, як кажуць, ад шчырага сэрца, у ружовыя губкі казачкі, і той самы нячысцік, каб яму, сабачаму сыну, прысніўся крыж святы, настроіў здуру старога хрэна адчыніць дзверы хаты. Здзеравянеў Корж, разявіўшы рот і ўхапіўшыся рукою за дзверы. Пракляты пацалунак, здавалася, аглушыў яго зусім. Яму здаўся ён гучней, чым удар макагона[24] аб сцяну, якім звычайна ў наш час мужык праганяе куццю, за адсутнасцю фузеі[25] і пораху.
Ачнуўшыся, зняў ён са сцяны дзедаўскі гарапнік і ўжо хацеў быў пакрапіць ім спіну беднага Пятра, як, адкуль ні вазьміся, шасцігадовы брат Підорчын, Івась, прыбег і ў спалоху схапіў ручкамі яго за ногі, закрычаўшы: «тата, тата! не бі Петруся». Што загадаеш рабіць? у бацькі сэрца не каменнае: павесіўшы гарапнік на сцяну, вывеў ён яго паціху з хаты: «Калі ты мне калі-небудзь з'явішся ў хаце, або хоць толькі пад вокнамі, дык слухай, Пятро, дальбог, прападуць твае чорныя вусы, дый асяледзец[26] твой, вось ужо ён два разы абматваецца вакол вуха, не будзь я Цярэнцій Корж, калі не развітаецца з тваёю макавінай!» Сказаўшы гэта, даў ён яму лёгенька рукою стусана[27] у патыліцу, так што Пятрусь, не згледзеўшы зямлі, паляцеў стрымгалоў. Вось табе і дацалаваліся! Ахапіла маркота нашых галубкоў; а тут яшчэ пагалоска па сяле, што да Каржа ўнадзіўся хадзіць нейкі лях, абшыты золатам, з вусамі, з шабляю, з шпорамі, з кішэнямі, што бражджалі як званок ад торбачкі, з якой панамар наш, Тарас, ходзіць кожны дзень па царкве. Ну, вядома, чаго ходзяць да бацькі, калі ў яго водзіцца чорнабровая дачка. Вось, аднойчы Підорка схапіла, заліваючыся слязамі, на рукі Івася свайго: «Івасю мой любы, Івасю мой мілы! бяжы да Петруся, маё залатое дзіця, як страла з лука; раскажы яму ўсё: любіла-б яго карыя вочы, цалавала-б яго белы тварык, ды не судзіў лёс мой. Не адзін ручнік вымачыла гаручымі слязамі. Мутарна мне. Цяжка на сэрцы. І родны бацька — вораг мой: змушае ісці за нялюбага ляха. Скажы яму, што і вяселле рыхтуюць, толькі не будзе музыкі на нашым вяселлі; будуць дзякі спяваць, замест кобз і сапілак[28]. Не пайду я танцаваць з жаніхом сваім; панясуць мяне. Цёмная, цёмная мая будзе хата! з кляновага дрэва, і, замест коміна, крыж будзе стаяць на страсе!»
Як быццам укамянеўшы, не зрушыўшыся з месца, слухаў Пятро, калі невялікае дзіця лепятала яму Підоркіны словы. «А я думаў, няшчасны, ісці ў Крым і Турэччыну, наваяваць золата і з дабром прыехаць да цябе, мая красуня! Ды не быць таму. Нядобрае вока зірнула на нас. Будзе-ж, мая дарагая рыбка! будзе і ў мяне вяселле: толькі дзякоў не будзе на тым вяселлі; воран чорны пакрача, замест папа, нада мною; чыстае поле будзе мая хата; шызая хмара — мая страха; арол выклюе мае карыя вочы; вымыюць дажджы казацкія костачкі, і віхура высушыць іх. Але што я? на каго? каму скардзіцца? Так ужо, відаць, бог загадаў — гінуць, дык гінуць!» — Ды просценька і пацягнуўся ў карчму.
Цётка нябожчыка дзеда крыху здзівілася, убачыўшы Петруся ў карчме, ды яшчэ ў такую пару, калі добры чалавек ідзе на завутраню, і вылупіла на яго вочы, нібы спрасонку, калі загадаў ён падаць кухаль сівухі, амаль не з поўвядра. Толькі дарэмна думаў небарака заліць сваё гора. Гарэлка шчыпала за язык, быццам крапіва, і здавалася яму гарчэй за палын. Кінуў ад сябе кухаль на зямлю. «Досыць гараваць табе, казак!» загрымела штосьці басам над ім. Азірнуўся: Басаўрук! у! якая пачвара! Валасы — шчаціна, вочы — як у вала! «Ведаю, чаго нехапае ў цябе: вось чаго!» Тут бразнуў ён з чартоўскаю ўсмешкаю скураным кашальком, што вісеў у яго каля пояса. Здрыгануўся Пятро. «Ге, ге, ге! ды як гарыць!» зароў ён, перасыпаючы на руку чырвонцы. «Ге, ге, ге! ды як звініць! А і справы толькі аднае буду патрабаваць за цэлую гару такіх цацак». «Д'ябал!» закрычаў Пятро. «Давай яго, на ўсё гатоў!» Ударылі па руках. «Глядзі, Пятро, ты паспеў якраз у пару: заўтра Івана Купала. Адну толькі гэтую ноч у годзе і цвіце папараць. Не праваронь! Я цябе буду чакаць, апаўночы, у Мядзвежым яры».
Я мяркую, што куры так не чакаюць той пары, калі баба вынесе ім хлебных зярнят, як чакаў Пятрусь вечара. Раз-поразу глядзеў, ці не робіцца цень ад дрэў даўжэй, ці не румяніцца, знізіўшыся, сонейка, і што далей, то нецярплівей, Такая-ж вось даўжыня! мусібыць дзень божы згубіў дзе-небудзь канец свой. Вось ужо і сонца няма. Неба толькі чырванее на адным баку. І яно ўжо цьмянее. У полі робіцца халадней. Сутунее, сутунее і — змерклася. Насілу! З сэрцам, што ледзь-ледзь не выскоквала з грудзей, сабраўся ён у дарогу і асцярожна спусціўся густым лесам у глыбокі яр, які называлі Мядзвежым. Басаўрук ужо чакаў там. Цёмна, хоць у вока стрэль. Рука пры руцэ, прабіраліся яны па грузкіх балотах, чапляючыся за густую цярніну і спатыкаючыся амаль на кожным кроку. Вось і роўнае месца. Агледзеўся Пятро: ніколі яшчэ не здаралася яму заходзіць сюды. Тут спыніўся і Басаўрук.
«Ці бачыш ты, стаяць перад табою тры пагоркі. Шмат будзе на іх кветак розных; але, хавай цябе нетутэйшая сіла, вырваць хоць адну. Толькі як зацвіце папараць, хапай яе і не азірайся, што-б табе ззаду ні здавалася».
Пятро хацеў быў запытацца… зірк — і няма ўжо яго. Падышоў да трох пагоркаў, дзе-ж кветкі? Нічога не відаць. Дзікі быльнік чарнеў наўкола і глушыў усё сваёю гушчынёю. Але вось бліснула на небе бліскавіца, і перад ім паказалася цэлая града кветак, усё дзівосных, усё нябачаных; тут-жа і простае лісце папараці. Але не даў веры Пятро і ў роздуме стаў перад імі, падпёршыся абодвума рукамі ў бакі.
«Што тут за дзіўната? дзесяць разоў на дзень здараецца бачыць гэтае зелле; якое-ж тут дзіва? Ці не надумалася пасмяяцца д'ябальская храпа?»
Зірк — чырванее маленькая наквець і, як быццам жывая, рушыцца. Сапраўды, дзіўна! Рушыцца і робіцца ўсё больш, больш і чырванее, як гарачы вугаль. Успыхнула зорачка, нешта ціха затрашчала, і кветка разгарнулася перад яго вачыма, быццам полымя, асвятліўшы і іншыя каля сябе.
«Цяпер пара!» падумаў Пятро і працягнуў руку. Глядзіць, цягнуцца з-за яго сотні калматых рук таксама да кветкі, і ззаду яго нешта перабягае з месца на месца. Зажмурыўшы вочы, рвануў ён за сцяблінку, і кветка засталася ў яго руках. Усё сціхла. На пні паказаўся седзячы Басаўрук, увесь сіні, як мярцвяк. Хоць-бы паварушыў адным пальцам. Вочы нерухома ўтароплены на штосьці, бачнае яму аднаму толькі; рот на палавіну разяўлены, і ні гуку. Наўкол ні шурхне. Ух, страшна! Але вось пачуўся свіст, ад якога замлела ў Пятра ў сярэдзіне, і здалося яму, быццам трава зашумела, кветкі пачалі паміж сабою размаўляць галаском тоненькім, нібы срэбраныя званочкі; дрэвы загрымелі сыпучай лаянкай… Твар Басаўрука раптам ажыў; вочы бліснулі. «Насілу вярнулася, яга», прабурчэў ён праз зубы. «Глядзі, Пятро, стане перад табою зараз красуня: рабі ўсё, што ні загадае, а не — дык згінуў навек!» Тут раздзяліў ён сукаватым кіем куст цярніцы, і перад ім паказалася хацінка, як гаворыцца, на курыных ножках. Басаўрук ударыў кулаком, і сцяна захісталася. Вялікі чорны сабака выбег насустрач і з вішчаннем, перакінуўшыся кошкай, кінуўся ў вочы ім. «Не шалей, не шалей, старая чартоўка!» прагаварыў Басаўрук, прыправіўшы такім слоўцам, што добры чалавек і вушы-б заткнуў. Зірк, заместа кошкі, бабуля з тварам, зморшчаным, як печаны яблык, уся сагнутая ў дугу; нос з падбародкам быццам шчыпцы, якімі лушчаць арэхі. «Слаўная красуня!» падумаў Пятро, і мурашкі пайшлі па спіне яго. Вядзьмарка вырвала ў яго кветку з рук, нахілілася і штосьці доўга шаптала над ёй, пырскаючы нейкай вадою. Іскры пасыпаліся ў яе з рота; пена з'явілася на губах. «Кідай!» сказала яна, аддаючы кветку яму. Пятро падкінуў, і, што за цуд? кветка не ўпала проста, але доўга здавалася вогненнай галачкай сярод змроку і, быццам лодка, плавала па паветры; нарэшце, паціхеньку пачала апускацца ніжэй і ўпала так далёка, што ледзь прыкметна была зорачка, не больш за макавае зерне. «Тут!» глуха прахрыпела старая; а Басаўрук, падаючы яму рыдлёўку, прамовіў: «капай тут, Пятро. Тут убачыш ты столькі золата, колькі ні табе, ні Каржу не снілася». — Пятро, папляваўшы ў рукі, схапіў рыдлёўку, націснуў нагою і вывернуў зямлю; другі, трэці, яшчэ раз… штосьці цвёрдае!.. Рыдлёўка звініць і не ідзе далей. Тут вочы яго ясна пачалі распазнаваць невялікую, акутую жалезам, скрыню. Ужо ён хацеў быў дастаць яе рукою, але скрыня пачала паглыбляцца ў зямлю, і ўсё, чым далей, глыбей, глыбей; а ззаду яго чуўся рогат, больш падобны да змяінага шыпення. «Не, не бачыць табе золата, пакуль не дастанеш крыві чалавечай!» сказала вядзьмарка і падвяла да яго дзіця гадоў шасці, накрытае белым прасцірадлам, паказваючы знакам, каб ён адсек яму галаву. Укамянеў Пятро. Жарты, адрэзаць ні за што, ні пра што чалавеку галаву, ды яшчэ бязвіннаму дзіцяці. У гневе сарваў ён прасцірадла, што накрывала яго галаву, і што-ж? Перад ім стаяў Івась. І ручкі паскладала беднае дзіця накрыж; і галоўку павесіла… Як шалёны, падскочыў з нажом да вядзьмаркі Пятро і падняў ужо руку…
«А што ты абяцаў за дзяўчыну?..» грымнуў Басаўрук і быццам кулю пасадзіў яму ў спіну. Вядзьмарка тупнула нагою: сіняе полымя выхапілася з зямлі; сярэдзіна яе ўся асвятлілася і стала нібыта з крышталю вылітая; і ўсё, што ні было пад зямлёю, зрабілася відочным, як на далоні. Чырвонцы, дарагое каменне, у скрынях, у катлах, грудамі былі навалены пад тым самым месцам, дзе яны стаялі. Вочы яго загарэліся… розум крануўся… Як шалёны, ухапіўся ён за нож, і бязвінная кроў пырснула яму ў вочы. Д'ябальскі рогат загрымеў з усіх бакоў. Дзівосныя пачвары зграямі скакалі перад ім. Вядзьмарка, учапіўшыся рукамі за труп са ссечанай галавой, як воўк, піла з яго кроў… Усё пайшло наўкругі ў галаве яго! Сабраўшы ўсю сілу, кінуўся бегчы ён. Усё ўкрылася перад ім чырвоным святлом. Дрэвы ўсе ў крыві, здавалася, гарэлі і стагналі. Неба, распаліўшыся, дрыжэла… Вогненныя плямы, як маланкі, мітусіліся ў яго вачах. Выбіўшыся з сілы, убег ён у сваю хацінку і, як сноп, паваліўся на зямлю. Мёртвы сон ахапіў яго.
Два дні і дзве начы спаў Пятро не прачынаўшыся. Ачнуўшыся на трэці дзень, доўга аглядаў ён куткі свае хаты; але дарэмна тужыўся што-небудзь прыпомніць: памяць яго была, як кішэня старога скнары, з якога поўгроша не выманіш. Пацягнуўшыся крыху, пачуў ён, што ў нагах нешта бразнула. Глядзіць: два мяхі з золатам. Тут толькі, нібыта праз сон, успомніў ён, што шукаў нейкага скарба, што было яму аднаму страшна ў лесе. Але за якую цану, як прыдабыўся ён, гэтага ніякім чынам не мог зразумець.
Убачыў Корж мяхі і — разнежыўся: «Такі, гэтакі Пятрусь, нямазаны! ды ці-ж я не любіў яго? ды ці-ж не быў ён у мяне, як родны сын?» і панёс несусвеціцу, так што таго да слёз праняло. Дзіўна толькі здалося Підорцы, калі пачаў расказваць, як цыганы, што праходзілі міма, укралі Івася. Ён не мог нават успомніць твару яго, так абмарочыла праклятая чартоўшчына! Марудзіць не было патрэбы, паляку далі пад нос дулю, дый заварылі вяселле: напяклі шышак[29] нашылі ручнікоў і хустак[30], выкацілі бочку гарэлкі; пасадзілі за стол маладых; разрэзалі каравай[31]; трымкнулі ў бандуры, цымбалы, сапілкі, кобзы — і пайшла забава…
Даўней вяселле спраўлялася — не зраўняеш з цяперашнім. Цётка майго дзеда, бывала, раскажа — люлі толькі! Як дзяўчаты, у пышным галаўным уборы з жоўтых, сініх і ружовых стрычак[32], паўзверх якіх навязваўся залаты галун, у тонкіх кашулях, вышытых па ўсім шве чырвоным шоўкам і ўнізаных дробнымі срэбранымі кветачкамі, у саф'янавых ботах на высокіх жалезных падковах, плаўна, нібы пава, і з шумам, як віхура, скакалі ў горліцы[33]. Як маладзіцы, з караблікам на галаве, верх якога ўвесь быў зроблены з сутазалатой парчы[34], з невялікім выразам на патыліцы, з якога выглядаў залаты ачыпак, з двума вытыркаўшымі, адзін наперад, другі назад, ражкамі, самага дробнага чорнага смушка; у сініх, з лепшага паўтабенеку[35], з чырвонымі клапанамі кунтушах, важна ўзяўшыся ў бакі, выступалі па адной і мерна выбівалі гапака. Як парубкі, у высокіх казацкіх шапках, у тонкіх суконных світках, зацягнутых шытымі срэбрам паясамі, з люлькамі ў зубах, спрытна пад'язджалі да іх і падпускалі турусы. Сам Корж не ўцярпеў, гледзячы на маладых, каб не ўспамянуць даўнейшага. З бандураю ў руках, пасмоктваючы люльку і разам падспеўваючы, з чаркаю на галаве, пусціўся старычына, пры гучным крыку гуляк, у прысядкі. Чаго не прыдумаюць, падпіўшы? Пачнуць, бывала, прыбірацца ў храпы, божа ты мой, да чалавека не падобны!
Ужо не цяперашнія пераапрананні, што бываюць на вяселлях нашых. Што цяпер? толькі што корчаць цыганоў ды маскалёў. Не, вось, бывала, адзін апранецца жыдам, а другі чортам, пачнуць спярша цалавацца, а пасля схопяцца за чубы… Бог з вамі! Смех апануе такі, што за жывот хапаешся. Паапранаюцца ў турэцкае і татарскае адзенне, усё гарыць на іх, як жар… А як пачнуць дурэць ды строіць штукі… ну, тады хоць святых вынось. З цёткай пакойнага дзеда, якая сама была на гэтым вяселлі, здарылася пацешная гісторыя; была яна апранена тады ў шырокую татарскую сукенку, і з чаркаю ў руках частавала сход. Вось, аднаго падбіў нячысцік абкаціць яе ззаду гарэлкаю; другі, таксама, не даў маху, выкрасаў у тую-ж хвіліну агню, дый падпаліў… полымя шугнула, бедная цётка, перапалохаўшыся, давай скідаць з сябе, пры ўсіх, сукенку… Шум, рогат, мітусня ўзнялася, як на кірмашы. Словам, старыя не запомнілі ніколі яшчэ вясёлага такога вяселля.
Пачалі жыць Підорка ды Пятрусь, быццам пан з паняю. Усяго ўволю, усё блішчыць… Аднак-жа добрыя людзі ківалі крыху галовамі, гледзячы на жыццё іх. «Ад чорта не будзе дабра», пагаварвалі ўсе ў адзін голас. «Адкуль, як не ад спакушальніка народа праваслаўнага, прышло да яго багацце? Дзе яму было ўзяць такую кучу золата? Чаму, раптам, у той самы дзень, калі разбагацеў ён, Басаўрук згінуў, як у ваду?» — Гаварыце-ж, што людзі выдумляюць? Сапраўды-ж, не прайшло месяца, Петруся ніхто пазнаць не мог. Чаму, што з ім зрабілася, бог ведае. Сядзіць на адным месцы, і хоць-бы слова з кім. Усё думае і як быццам хоча нешта прыпомніць. Калі-ж Підорцы ўдасца прымусіць яго пра што-небудзь загаварыць, як быццам забудзецца і развесяліцца нават; але ненарокам паглядзіць на мяхі — «чакай, чакай, забыўся!» крычыць, і зноў задумаецца, і зноў тужыцца пра штосьці ўспомніць. Іншы раз, калі доўга сядзіць на адным месцы, здаецца яму, што вось-вось усё зноўку прыходзіць у думку… і зноў усё знікла. Здаецца: сядзіць у карчме; нясуць яму гарэлку, паліць яго гарэлка; прыкрыць яму гарэлка. Хтосьці падыходзіць, б'е па плячы яго… але далей усё як быццам туманам засцілаецца перад ім. Пот валіцца градам па твары яго, і ён у знямозе сядае на сваё месца.
Чаго ні рабіла Підорка, і раілася са знахарамі, і пярэпалах вылівалі і саняшніцу заварвалі[36] — нічога не дапамагала. Так прайшло і лета. Шмат казакаў адкасілася, шмат казакаў, якія былі разгульнейшыя за іншых, і ў паход пацягнулася. Чароды качак яшчэ тоўпіліся на балотах нашых; але крапівянак ужо і следу не было. У стэпах зачырванела. Сцірты хлеба то сям, то там, быццам казацкія шапкі, стракацелі на полі. Трапляліся на дарозе і вазы, наваленыя суччам і дрывамі. Зямля зрабілася тужэй і дзе-ні-дзе пачала прахватвацца марозам. Ужо і снег пачаў сеяцца з неба, і галлё дрэў прыбралася шэранню, быццам заячай футрай. Вось ужо ў ясны марозны дзень чырвонагруды снягур, быццам фарсісты польскі шляхціц, праходзіўся па снегавых кучах, выцягваючы зерне, і дзеці вялізнымі кіямі ганялі па лёдзе драўляныя кубары, тым часам як бацькі іх спакойна вылежваліся на печы, выходзячы часамі, з запаленай люлькай у зубах, злаяць па-людску праваслаўны маразок, або праветрыцца і памалаціць у сенцах залежанае збожжа. Нарэшце снягі пачалі раставаць, і шчупак хвастом лёд раскалоў, а Пятро ўсё таксама, і чым далей, тым яшчэ суровей. Нібыта прыкуты, сядзіць пасярод хаты, паставіўшы сабе ў ногі мяхі свае. Здзічэў; аброс валасамі; зрабіўся страшны; і ўсё думае пра адно, усё тужыцца прыпомніць нешта, і злуецца, і сярдуе, што не можа ўспомніць. Часта дзіка падымаецца з свайго месца, паводзіць рукамі, утароплівае ў штосьці вочы свае, як быццам хоча злавіць яго; губы варушацца, нібы хочуць вымавіць нейкае даўно забытае слова — і нерухома спыняюцца… Шаленства авалодвае ім, як вар'ят, грызе і кусае сабе рукі і з дакукі рве клоччам валасы, пакуль, суняўшыся, не ўпадзе, нібы ў забыцці, і пасля зноў пачынае прыпамінаць, і зноў шаленства і зноў мука. Што гэта за насланнё божае? Жыццё не ў жыццё зрабілася Підорцы. Страшна ёй было заставацца спярша адной у хаце; ды потым звыклася небарака з сваім горам. Але ранейшай Підоркі ўжо нельга было пазнаць. Ні румянца, ні ўсмешкі; знудзела, счахла, выплакаліся ясныя вочы. Раз, хтосьці ўжо, відаць, зжаліўся над ёю, параіў ісці да варажбіткі, якая жыла ў Мядзвежым яры і пра якую хадзіла слава, што ўмее лячыць усе на свеце хваробы. Адважылася папрабаваць апошні сродак; слова за слова, угаварыла старую ісці з сабою. Гэта было ўвечары, якраз напярэдадні Купала. Пятро ў непрытомнасці ляжаў на лаўцы і не заўважаў новай госці. Як вось, пакрысе, пачаў прыўздымацца і ўглядацца. Раптам увесь задрыжаў, як на пласе; валасы падняліся гарою… і ён засмяяўся такім рогатам, што страх урэзаўся ў Підорчына сэрца. «Успомніў, успомніў!» закрычаў ён у страшнай весялосці і, размахнуўшы тапор, пусціў ім на ўсю сілу ў старую. Тапор на два вяршкі ўбег у дубовыя дзверы. Старая знікла, і дзіця гадоў сямі, у белай кашулі, з пакрытаю галавою, стала пасярод хаты… Прасцірадла зляцела. «Івась!» закрычала Підорка і кінулася да яго; але здань уся, з ног да галавы, пакрылася крывёю і асвятліла ўсю хату чырвоным святлом. У спалоху выбегла яна ў сенцы; але, апомніўшыся крыху, хацела было дапамагчы яму; дарэмна! дзверы зачыніліся за ёю так моцна, што не пад сілу іх адамкнуць. Збегліся людзі; узяліся стукаць; высадзілі дзверы: хоць-бы душа адна. Уся хата поўна дыму, і пасярэдзіне толькі, дзе стаяў Пятрусь, куча попелу, ад якога мясцінамі ўздымалася яшчэ пара. Кінуліся да мяхоў: адны пабітыя чарапкі ляжалі замест чырвонцаў. Вылупіўшы вочы і разявіўшы раты, не смеючы паварушыць вусам, стаялі казакі, нібы ўкапаныя ў зямлю. Такі страх нагнала на іх гэтае дзіва.
Што было далей, не ўспомню. Підорка дала абяцанне ісці на багамолле; сабрала маёмасць, што засталася пасля бацькі, і праз некалькі дзён яе сапраўды не было ў сяле. Куды пайшла яна, ніхто не мог сказаць. Падслужлівыя бабулі адправілі было яе туды, куды і Пятро пацягнуўся; ды аднойчы прыехаўшы з Кіева казак расказаў, што бачыў у лаўры манахіню, якая ўся высахла, як шкілет, і безупынна малілася; у ёй землякі, па ўсіх прыкметах, пазналі Підорку; што яшчэ ніхто не чуў ад яе ніводнага слова; што прышла яна пешкі і прынесла аклад на абраз божае маці, аздоблены такімі яркімі каменнямі, што ўсе зажмурыліся, пазіраючы на яго.
Дазвольце, гэтым яшчэ не ўсё скончылася. У той самы дзень, калі нячысцік прыбраў да сябе Петруся, з'явіўся зноў Басаўрук; толькі ўсе бягом ад яго. Дазналіся, што гэта за птушка: ні хто іншы, як шайтан, прыняўшы чалавечае аблічча для таго, каб адкопваць скарбы; а як скарбы не даюцца нячыстым рукам, дык вось ён і прываблівае да сябе малайцоў. Таго-ж года ўсе пакідалі зямлянкі свае і перабраліся ў сяло; але і там аднак-жа не было спакою ад праклятага Басаўрука. Цётка нябожчыка дзеда казала, што іменна злаваў ён больш за ўсіх на яе, за тое, што пакінула ранейшую карчму на Апошнянскай дарозе, і на ўсю сілу намагаўся выпамсціць усё на ёй. Аднойчы старшыны сяла сабраліся ў карчму і, як гаворыцца, бяседавалі па чынах за сталом, пасярэдзіне якога пастаўлены быў, грэх сказаць, смажаны баран. Дзейкалі пра тое і пра гэта, было і пра дзівы розныя, і пра цуды. Вось і прыбачылася, яшчэ-б нічога, калі-б аднаму, а то іменна ўсім, што баран падняў галаву, блукаючыя вочы яго ажывіліся і засвяціліся і чорныя шчаціністыя вусы, што з'явіліся ўмомант, значна заміргалі на прысутных. Усе адразу пазналі на баранавай галаве храпу Басаўрука; цётка дзеда майго нават думала ўжо, што вось-вось папросіць гарэлкі… Пачэсныя старшыны за шапкі, ды хутчэй дахаты. Другі раз сам царкоўны стараста, які любіў часамі паразмаўляць сам-на-сам з дзедаўскаю чаркай, не паспеў яшчэ разы два дастаць дна, як бачыць, што чарка кланяецца яму ў пояс. Чорт з табой! давай хрысціцца! А тут з палавінаю яго таксама дзіва: толькі што пачала яна замешваць цеста ў вялізнай дзяжы, раптам дзяжа выскачыла. «Стой, стой!» Куды! узяўшыся важна ў бакі, пусцілася ў прысядкі па ўсёй хаце… Смейцеся; аднак-жа не да смеху было нашым дзядам. І дарма, што айцец Афанасій хадзіў па ўсім сяле са святою вадою і ганяў чорта крапілам па ўсіх вуліцах, а ўсё яшчэ цётка нябожчыка дзеда доўга скардзілася, што нехта, як толькі вечар, стукае па даху і драпаецца па сцяне.
Ды чаго! Вось цяпер на гэтым самым месцы, дзе стаіць сяло наша, здаецца, усё спакойна; а яшчэ-ж не гэтак даўно, яшчэ нябожчык бацька мой і я запомню, як паўз разбураную карчму, Якую нячыстае племя доўга пасля таго падладжвала на свой кошт, добраму чалавеку прайсці нельга было. З закурэлага коміна слупам валіўся дым і, падняўшыся высока, так, што паглядзець — шапка скідалася, рассыпаўся гарачым вугаллем па ўсім стэпе, і чорт, не варта-б і ўспамінаць яго, сабачага сына, так усхліпваў жаласна ў сваёй будцы, што спалоханыя гайвароны чародамі ўздымаліся з бліжняга дубовага лесу і з дзікім крыкам кідаліся па небе.