Звонкая песня лілася ракою па вуліцах сяла ***. Быў той час, калі стомленыя дзённай працаю і турботамі парубкі і дзяўчаты шумна збіраліся ў кола, у бляску чыстага вечара, выліваць сваю весялосць у гукі, заўжды неразлучныя са смуткам. І вечар, вечна задуманы, лятуценна абдымаў сіняе неба, ператвараючы ўсё ў невызначанасць і далечыню. Ужо і змярканне; а песні ўсё не сціхалі. З бандурай у руках, прабіраўся ўцёкшы ад спевакоў малады казак Леўка, сын сельскага галавы. На казаку рашацілаўская шапка. Казак ідзе па вуліцы, трымкае рукою па струнах і падтанцоўвае. Вось ён ціха спыніўся перад дзвярыма хаты, абстаўленай невысокімі вішнёвымі дрэвамі. Чыя-ж гэта хата? чые-ж гэта дзверы? Крыху памаўчаўшы, зайграў ён і заспяваў:
Солнце нызенько, вечер блызенько,
Выйды до мене, мое серденько!
«Не, відаць, моцна заснула мая яснавокая красуня», сказаў казак, скончыўшы песню і набліжаючыся да акна: «Галю, Галю! ты спіш, ці не хочаш да мяне выйсці? Ты баішся, напэўна, каб нас хто не ўбачыў, ці не хочаш, можа, паказаць белы тварык на холад! Не бойся: нікога няма. Вечар цёплы. Але каб і паказаўся хто, я захіну цябе світкаю, абматаю сваім поясам, затулю рукамі цябе — і ніхто нас не ўбачыць. Але каб і павеяла холадам, я прыцісну цябе бліжэй да сэрца, адагрэю пацалункамі, надзену шапку сваю на твае беленькія ножкі. Сэрца маё, рыбка мая, каралі мае! выглянь на момант. Прасунь цераз акенца хоць белую ручку сваю… Не, ты не спіш, гордая дзяўчына!» прамовіў ён мацней і такім голасам, якім выказвае сябе той, хто засароміўся імгненнага прыніжэння: «табе да спадобы здзеквацца з мяне, бывай!»
Тут ён адвярнуўся, насунуў набакір сваю шапку і горда адышоў ад акенца, ціха перабіраючы струны бандуры. Драўляная ручка дзвярэй у гэты час закруцілася: дзверы расчыніліся з рыпам, і дзяўчына на пары семнаццатай вясны, апавітая змярканнем, нясмела аглядаючыся і не выпускаючы драўлянае ручкі, пераступіла цераз парог. У поўясным змроку гарэлі прыветна, быццам зорачкі, ясныя вочы; блішчала чырвонае каралевае маніста, і ад арліных вачэй парубка не магла ўтаіцца нават чырвань, што сарамліва ўспыхнула на шчоках яе.
«Які-ж ты нецярплівы!» казала яна яму напоўголаса. «Ужо і засердаваў! Нашто-ж абраў ты гэтакі час: натоўп народа швэндаецца безупынку па вуліцах… Я ўся дрыжу…»
«О, не дрыжы, мая чырвоная каліначка! Прыцісніся да мяне мацней!» гаварыў парубак, абдымаючы яе, адкінуўшы бандуру, якая вісела на даўгім рэмені ў яго на шыі, і сядаючы разам з ёю каля дзвярэй хаты. «Ты ведаеш, што мне і гадзіну не бачыць цябе горка».
«Ці ведаеш, што я думаю?» перапыніла дзяўчына, задуменна ўтаропіўшы ў яго свае вочы. «Мне ўсё штосьці быццам на вуха шэпча, што надалей нам не бачыцца гэтак часта. Нядобрыя ў вас людзі: дзяўчаты ўсе глядзяць так зайздросліва, а парубкі… Я прыкмячаю нават, што маці мая з нядаўняга часу пачала суровей прыглядаць за мною. Прызнаюся, мне весялей у чужых было».
Нейкі рух тугі выразіўся на твары яе пры апошніх словах.
«Два месяцы толькі ў роднай старане і ўжо занудзілася! Можа, і я надакучыў табе?»
«О, ты мне не надакучыў», прамовіла яна, усміхнуўшыся. «Я цябе кахаю, чорнабровы казак! За тое кахаю, што ў цябе карыя вочы, і як паглядзіш ты імі — у мяне як быццам на душы ўсміхаецца: і весела, і добра ёй; што прыветліва маргаеш ты чорным вусам сваім; што ты ідзеш па вуліцы, спяваеш і іграеш на бандуры, і ўсцешна слухаць цябе».
«О, мая любая дзяўчына!» ускрыкнуў парубак, цалуючы і прыціскаючы яе мацней да грудзей сваіх.
«Чакай! годзе, Леўка! — скажы спачатку, ці гаварыў ты з бацькам сваім?»
«Што?» сказаў ён, быццам прачнуўшыся. «Так, што я хачу ажаніцца, а ты выйсці за мяне замуж — гаварыў». Але неяк смутна загучала ў вуснах яго гэтае слова: гаварыў.
«І што-ж?»
«Што будзеш рабіць з ім? Прыкінуўся стары хрэн па свайму звычаю глухім: нічога не чуе і яшчэ лае, што швэндаюся бог ведае дзе, свавольнічаю і дурэю з хлопцамі па вуліцах. Але не тужы, мая Галю! Вось табе слова казацкае, што ўламаю яго».
«Ды табе толькі варта, Леўка, слова сказаць — і ўсё будзе па-твойму. Я ведаю гэта па сабе: іншы раз не паслухала-б цябе, а скажаш слова — і міжволі раблю, што табе хочацца. Паглядзі, паглядзі!» гаварыла яна далей, палажыўшы галаву яму на плячо і падняўшы вочы ўгару, дзе неабдымна сінела цёплае ўкраінскае неба, завешанае знізу кучаравымі галінамі стаяўшых перад імі вішань. «Паглядзі, вунь-вунь далёка мільгнулі зорачкі: адна, другая, трэцяя, чацвертая, пятая… Ці не праўда, гэта-ж анёлы божыя паадчынялі акенцы сваіх светлых дамочкаў на небе і глядзяць на нас? Так, Леўка? Гэта-ж яны глядзяць на нашу зямлю? Што, калі-б у людзей было крылле, як у птушак — туды-б паляцець, высока, высока… Ух, страшна! Ніводзін дуб у нас не дастане да неба. А кажуць, аднак-жа, ёсць дзесьці, у нейкай далёкай зямлі, такое дрэва, якое шуміць верхавінаю ў самым небе, і бог сыходзіць па ім на зямлю ўначы перад светлым святам».
«Не, Галю; у бога ёсць доўгая лесвіца ад неба да самай зямлі. Яе стаўляюць перад Вялікаднем святыя архангелы; і як толькі бог ступіць на першую прыступку, усе нячыстыя духі паляцяць стрымгалоў і кучамі пападаюць у пекла, і таму на Хрыстова свята ніводнага злога духа не бывае на зямлі».
«Як ціха гойдаецца вада, быццам дзіця ў калысцы!» казала далей Ганна, паказваючы на сажалку, панура абстаўленую цёмным кляновым лесам і аплаканую вербамі, якія паўтоплівалі ў ёй тужлівае сваё вецце. Як бяссільны стары, трымаў ён у сваіх халодных абдымках далёкае, цёмнае неба, абсыпаючы ледзянымі пацалункамі вогненныя зоры, якія цьмяна луналі сярод цёплага начнога паветра, як-бы прадчуваючы хуткае з'яўленне бліскучага цара ночы. Каля лесу, на гары, дрымаў з зачыненымі акяніцамі стары драўляны дом; мох і дзікая трава пакрывалі яго дах; кучаравыя яблыні разрасліся пад яго вокнамі; лес, абдымаючы сваім ценем, кідаў на яго дзікую змрочнасць; арэхавы гай слаўся каля падножжа яго і скочваўся да сажалкі.
«Я помню, быццам праз сон», сказала Ганна, не зводзячы вачэй з яго: «даўно, даўно, калі я яшчэ была маленькаю і жыла ў маці, штосьці страшнае расказвалі пра дом гэты. Леўка, ты, мусіць, ведаеш, раскажы!..»
«Бог з ім, мая красуня! Ці мала чаго не раскажуць бабы і дурныя людзі. Ты сябе толькі патрывожыш, пачнеш баяцца і не заснецца табе спакойна».
«Раскажы, раскажы, любы, чорнабровы парубак!» гаварыла яна, прыціскаючыся тварам сваім да шчакі яго і абдымаючы яго. «Не, ты, відаць, яе кахаеш мяне; у цябе ёсць іншая дзяўчына. Я не буду баяцца; буду спакойна спаць ноч. Цяпер вось не засну, калі не раскажаш. Я пачну мучыцца ды думаць… Раскажы, Леўка!»
«Відаць, праўду кажуць людзі, што ў дзяўчат сядзіць чорт, які падбухторвае іх цікаўнасць. Ну, слухай: даўно, маё сэрцайка, жыў у гэтым доме сотнік. У сотніка была дачка, ясная панначка, белая як снег, як твой тварык. Сотнікава жонка даўно памерла; надумаўся сотнік ажаніцца з другою. „Ці будзеш ты мяне песціць паранейшаму, бацька, калі возьмеш другую жонку?“ — „Буду, мая дачка; яшчэ мацней буду туліць цябе да сэрца! Буду, мая дачка; яшчэ ярчэйшыя буду дараваць завушніцы і маністы!“ Прывёз сотнік маладую жонку ў новы дом свой. Прыгожай была маладая жонка. Румяная і белая з твару была маладая жонка; толькі так страшна зірнула на сваю падчарыцу, што тая ўскрыкнула, убачыўшы яе, і хоць-бы слова за ўвесь дзень прамовіла суровая мачыха. Надышла ноч; пайшоў сотнік з маладою жонкаю ў сваю спачывальню; замкнулася і белая панначка ў сваёй святліцы. Горка зрабілася ёй; пачала плакаць. Глядзіць: страшная чорная кошка падкрадаецца да яе, шэрсць на ёй гарыць, і жалезныя кіпцюры стукаюць па падлозе. У сполаху ўскочыла яна на лаўку: кошка за ёю. Пераскочыла на ляжанку: кошка і туды, і раптам кінулася да яе на шыю і душыць яе. З крыкам адарваўшы ад сябе, кінула на падлогу; ізноў падкрадаецца страшная кошка. Туга яе ахапіла. На сцяне вісела бацькава шабля. Схапіла яе і бразь па падлозе — лапа з жалезнымі кіпцюрамі адскочыла, і кошка з яўканнем знікла ў цёмным кутку. Цэлы дзень не выходзіла з святліцы свае маладая жонка; на трэці дзень вышла з перавязанаю рукою. Угадала бедная панначка, што мачыха яе вядзьмарка і што яна ёй перасекла руку. На чацверты дзень загадаў сотнік сваёй дачцы насіць ваду, падмятаць хату, як простай мужычцы, і не паказвацца ў панскія пакоі. Цяжка было небарачцы, ды няма чаго рабіць, пачала выконваць бацькоўскую волю. На пяты дзень выгнаў сотнік сваю дачку босую з дому і кавалка хлеба не даў на дарогу. Тады толькі зарыдала панначка, затуліўшы рукамі белы твар свой. „Загубіў ты, бацька, родную дачку сваю! Загубіла вядзьмарка грэшную душу тваю! даруй табе бог; а мне, ня-шчаснай, відаць, не судзіў ён жыць на белым свеце“. — „І вунь, ці бачыш ты…“ Тут павярнуўся Леўка да Ганны, паказваючы пальцам на дом. „Глядзі сюды: вунь, далей ад дома, самы высокі бераг! З гэтага берага кінулася панначка ў ваду, і з таго часу няма яе на свеце…“»
«А вядзьмарка?» баязліва перапыніла Ганна, утаропіўшы на яго заблішчэўшыя слязамі вочы.
«Вядзьмарка? Старыя выдумалі, што ад таго часу ўсе тапельніцы выходзілі, у месячную ноч, у панскі сад грэцца на месяцы; і сотнікава дачка зрабілася над імі галоўнаю. У адну ноч, убачыла яна мачыху сваю каля сажалкі, напала на яе і з крыкам зацягнула ў ваду. Але вядзьмарка і тут знайшла раду: перакінулася пад вадою ў адну з тапельніц, і праз гэта ўнікнула гарапніка з зялёнага трысця, якім хацелі біць яе тапельніцы. Вер бабам! Расказваюць яшчэ, што панначка збірае кожную ноч тапельніц і заглядае паасобку кожнай у твар, намагаючыся пазнаць, каторая з іх ведзьма; але да гэтага часу не пазнала. І калі трапіцца з людзей хто, адразу прымушае яго адгадваць; а не — дык пагражае ўтапіць у вадзе. Вось, мая Галя, як расказваюць старыя людзі!.. Цяперашні пан хоча будаваць на гэтым месцы вінніцу[37] і прыслаў знарок для гэтага сюды вінакура… Але я чую гаману… Гэта нашы варочаюцца з песень. Бывай, Галя! Спі спакойна; ды не думай аб гэтых бабскіх выдумках!»
Сказаўшы гэта, ён абняў яе мацней, пацалаваў і пайшоў.
«Бывай, Леўка!» гаварыла Ганна, задуменна ўтаропіўшы вочы на цёмны лес.
Вялізны агністы месяц пачаў велічна вырэзвацца ў гэты час з зямлі. Яшчэ палавіна яго была пад зямлёю; а ўжо ўвесь свет прасякнуўся нейкім урачыстым святлом. Сажалка кранулася іскрамі. Цень ад дрэў выразна пачаў вылучацца на цёмнай зеляніне.
«Бывай Ганна!» пачуліся ззаду яе словы разам з пацалункам.
«Ты вярнуўся?» сказала яна, азірнуўшыся, але, убачыўшы перад сабою незнаёмага парубка, адвярнулася ўбок.
«Бывай, Ганна!» пачулася ізноў, і ізноў пацалаваў яе хтосьці ў шчаку.
«Вось прынеслі нячысцікі і другога!» прамовіла яна, засердаваўшы.
«Бывай, любая Ганна!»
«Яшчэ і трэці!»
«Бывай! бывай! бывай, Ганна!» і пацалункі засыпалі яе з усіх бакоў.
«Ды іх тут цэлая зграя!» крычала Ганна, вырываючыся з натоўпу парубкаў, якія адзін перад адным спяшаліся абдымаць яе. «Як ім не надакучыць безупынку цалавацца! Хутка, дальбог, нельга будзе паткнуцца на вуліцу!»
Услед за гэтымі словамі дзверы бразнулі, і толькі чутно было, як з рыпеннем засунулася жалезная завала.