Ведаеце вы украінскую ноч? о, вы не ведаеце украінскай ночы! Угледзьцеся ў яе: з сярэдзіны неба пазірае месяц. Неабдымнае нябеснае скляпенне раздалося, пашырылася яшчэ неабдымней. Гарыць і дыхае яно. Зямля ўся ў срэбраным святле; і цудоўнае паветра і прахалодна-душнае, і поўнае пяшчоты, і ўздымае акіян водарных пахаў. Бажэсцвенная ноч! Чароўнейшая ноч! Нерухома, натхнёна сталі лясы, поўныя змроку, і кінулі вялізны цень ад сябе. Якія ціхія і спакойныя гэтыя сажалкі; холад і цемра іхніх вод маўкліва абведзены цёмназялёнымі сценамі садоў. Некранёныя нетры чарэмшын і чарэшняў палахліва працягнулі сваё карэнне ў крынічны холад і зрэдку спляскваюць лісцем, быццам злуючы і абураючыся, калі чароўны ветранік — начны вецер, падкраўшыся раптоўна, цалуе іх. Увесь ландшафт спіць. А ўгары ўсё дыхае, усё дзівосна, усё ўрачыста. А на душы і неабдымна, і дзіўна, і натоўпы срэбраных зданяў стройна ўзнікаюць у яе глыбіні. Бажэсцвенная ноч! Чароўнейшая ноч! І раптам усё ажыло: і лясы, і сажалкі, і стэпы. Сыплецца велічны гром украінскага салаўя, і здаецца, што і месяц заслухаўся яго пасярод неба… Як зачарованае, дрэмле на ўзвышшы сяло. Яшчэ бялей, яшчэ лепей блішчаць пры месяцы натоўпы хат; яшчэ больш асляпляльна выразаюцца са змроку нізкія іх сцены. Песні змоўклі. Усё ціха. Набожныя людзі ўжо спяць. Дзе-ні-дзе толькі свецяцца вузенькія вокны. Перад парогамі некаторых толькі хат запозненая сям'я ўпраўляецца са сваёй позняю вячэрай.
«Ды гапак не гэтак танцуецца! Вось я і гляджу, не клеіцца ўсё. Што-ж гэта расказвае кум?.. А, ну: гоп траля! гоп траля! гоп, гоп, гоп!» Так размаўляў сам з сабою падгуляўшы мужык сярэдніх год, танцуючы па вуліцы. «Дальбог, не гэтак танцуецца гапак! Што мне маніць! дальбог, не так! А ну: гоц траля! гоп траля! гоп, гоп, гоп!»
«Вось здурэў чалавек! няхай-бы яшчэ хлопец які, а то стары япрук, дзецям на смех, танцуе ўночы на вуліцы!» закрычала пажылая жанчына, што праходзіла, несучы ў руцэ салому: «Ідзі ў хату сваю! Пара спаць даўно!»
«Я пайду!» сказаў, спыніўшыся, мужык. «Я пайду. Я нс пагляджу на якога-небудзь галаву. Што ён думае, дидько б утысся его батькови[38], што ён галава, што ён аблівае людзей на марозе халоднаю вадою, дык і нос задраў! Ну, галава, галава. Я сам сабе галава. Вось, забі мяне бог! Забі мяне бог! Я сам сабе галава. Вось што, а не тое што…» гаварыў ён далей, падыходзячы да першай, якая трапілася на дарозе, хаты, і спыніўся перад акном, слізгаючыся пальцамі па шыбе і намагаючыся знайсці драўляную ручку. «Баба, адчыняй! Баба, хутчэй, кажу табе, адчыняй! Казаку спаць пара!»
«Куды ты, Каленік! Ты ў чужую хату трапіў», закрычалі, смеючыся, ззаду яго дзяўчаты, якія варочаліся з вясёлых песень. «Паказаць табе тваю хату?»
«Пакажыце, ласкавыя маладзічкі!»
«Маладзічкі? ці чуеце», падхапіла адна: «які пачцівы Каленік? За гэта яму трэба паказаць хату… але не, наперад патанцуй!»
«Патанцаваць?.. эх вы, мудрагельніцы-дзяўчаты!» працягла прамовіў Каленік, смеючыся і грозячы пальцам і спатыкаючыся, бо ногі яго не маглі трымацца на адным месцы. «А дасце перацалаваць сябе? Усіх перацалую, усіх!..» І віхлястым' крокамі прыпусціў бегчы за імі. Дзяўчаты паднялі крык, перамяшаліся; але потым, падбадзёрыўшыся, перабеглі на другі бок, пабачыўшы, што Каленік не надта быў порсткі на ногі.
«Вунь твая хата!» закрычалі яны яму, адыходзячы і паказваючы на хату, куды большую за іншыя, якая належала сельскаму галаве. Каленік слухмяна пацягнуўся ў той бок, пачынаючы ізноў лаяць галаву.
Але хто-ж гэты галава, які ўзбудзіў такія непамысныя пра сябе чуткі і размовы? О, гэта галава важная асоба на сяле. Пакуль Каленік дасягне канца дарогі свае, мы, бясспрэчна, паспеем тое-сёе сказаць пра яго. Усё сяло, загледзеўшы яго, бярэцца за шапкі; а дзяўчаты, самыя маладзенькія, даюць дабрыдзень. Хто-б з парубкаў не захацеў быць галавою? Галаве адчынен вольны ход ва ўсе таўлінкі; і мажны мужык пачціва стаіць, зняўшы шапку, на ўсім працягу, калі галава запускае свае тоўстыя і грубыя пальцы ў яго лубяную табакерку. На сялянскай сходцы, або грамадзе, не зважаючы на тое, што яго ўлада абмяжована некалькімі галасамі, галава заўсёды бярэ верх і амаль па сваёй волі высылае, каго яму заманецца, раўняць і гладзіць дарогу, ці капаць канавы. Галава пануры, суровы з выгляду і не любіць шмат гаварыць. Даўно яшчэ, вельмі даўно, калі блажэннай памяці вялікая царыца Екацярына ездзіла ў Крым, быў абраны ён за праважатага; цэлыя два дні знаходзіўся ён на гэтай пасадзе і нават меў гонар сядзець на козлах з царыцыным фурманам. І з той самай пары яшчэ галава навучыўся раздумна і важна панурваць галаву, гладзіць даўгія, закручаныя ўніз вусы і кідаць спадылба сакаліны позірк. І ад таго часу галава, пра што-б не загаварылі з ім, заўжды ўмее павярнуць гаворку на тое, як ён вёз царыцу і сядзеў на козлах царскай карэты. Галава любіць часамі прыкінуцца глухім, асабліва, калі пачуе тое, чаго-б не хацелася яму чуць. Галава цярпець не можа франтаўства, носіць заўсёды світку з чорнага хатняга сукна, падпяразваецца шарсцяным каляровым поясам, і ніхто ніколі не бачыў яго ў іншым убранні, выключаючы хіба толькі час праезду царыцы ў Крым, калі на ім быў сіні казацкі жупан. Але гэты час наўрад ці хто мог запомніць з цэлага сяла; а жупан трымае ён у скрыні пад замком. Галава ўдавец; але ў яго жыве ў доме швагерка, якая варыць абедаць і вячэраць, мые лаўкі, беліць хату, прадзе яму на кашулі і загадвае ўсім домам. На сяле пагаварваюць, быццам яна зусім яму не сваячка; але мы ўжо бачылі, што ў галавы шмат злоснікаў, якія рады распускаць усякія паклёпы. Зрэшты, можа, гэтаму дало зачапку і тое, што швагерцы заўжды не падабалася, калі галава заходзіў на поле, засыпанае жнеямі, ці да казака, у якога была маладая дачка. Галава аднавокі; але затое адзінокае вока яго пройда, і далёка можа ўбачыць прыгожанькую сялянку. Не раней, аднак-жа, ён навядзе яго на прывабны тварык, пакуль не агледзіцца добра, ці не глядзіць адкуль-небудзь швагерка. Але мы амаль усё ўжо расказалі, што трэба, пра галаву; а п'яны Каленік не дабраўся яшчэ да палавіны дарогі, і доўга яшчэ частаваў галаву ўсімі адборнымі словамі, якія толькі маглі ўспасці на язык яго, што паварочваўся марудна і ляніва.