Быль, расказаная дзячком ***скай царквы.
Дальбог, ужо надакучыла расказваць! Ды што вы думаеце? Дапраўды, нудна: расказвай Дый расказвай, і адчапіцца нельга! Ну, няхай па-вашаму, я раскажу, толькі, ей-ей, апошні раз. Але-ж, вось вы казалі наконт таго, што чалавек можа саўладаць, як гавораць, з нячыстым духам. Яно вядома, гэта значыць, калі добра падумаць, бываюць на свеце розныя выпадкі… Аднак-жа не кажыце гэтага. Захоча абмарочыць д'ябальская сіла, дык абмарочыць. Дальбог, абмарочыць!.. Вось зрабіце ласку паглядзець: нас усіх у бацькі было чацвёра. Я тады быў яшчэ дурань. Усяго мне было год адзінаццаць; ды не-ж, не адзінаццаць: я помню як цяпер, калі аднойчы пабег быў я на карачках і пачаў брахаць па-сабачы, бацька закрычаў на мяне, паківаўшы галавою: «Гэй, Фама, Фама! цябе жаніць пара, а ты дурэеш, як малады канюк!» Дзед быў яшчэ тады жывы і на ногі, — няхай яму лёгка ікнецца на тым свеце, — даволі порсткі. Бывала, надумаецца… Ды што-ж гэтак расказваць? Адзін выграбае з печы цэлую гадзіну вугаль для свае люлькі, другі нечага пабег за камору. Што, сапраўды!.. Няхай-бы супраць волі, а то самі напрасіліся. Слухаць, дык слухаць! Бацька яшчэ на пачатку вясны павёз у Крым на продаж табаку. Не помню толькі, два ці тры вазы снарадзіў ён. Табака была тады ў цане. З сабою ўзяў ён трохгадовага брата, прывучаць загадзя чумакаваць. Нас засталося: дзед, маці, я, ды брат, ды яшчэ брат. Дзед засеяў баштан на самай дарозе і перайшоў жыць у курэнь; узяў і нас з сабою, ганяць вераб'ёў і сарок з баштану. Нам гэта было, нельга сказаць, каб кепска. Бывала, наясіся за дзень столькі гуркоў, дынь, рэпы, цыбулі, гароху, што ў жываце, дальбог, як быццам пеўні крычаць. Ну, яно да таго-ж і з прыбыткам. Прыезджыя таўкуцца на дарозе, кожнаму захочацца паласавацца кавуном ці дыняю. Ды з наўкольных хутароў, бывала, нанясуць на абмен курэй, яек, індычак. Жыццё было добрае. Але дзеду больш за ўсё было да спадобы тое, што чумакоў кожны дзень вазоў пяцьдзесят праедзе. Народ, ведаеце, бывалы: пойдзе расказваць — толькі вушы развешвай! А дзеду гэта ўсёроўна, што галоднаму галушкі. Іншы раз, бывала, здарыцца сустрэча з старымі знаёмымі (дзеда кожны ўжо ведаў), можаце меркаваць самі, што бывае, калі пазбіраецца старызна. Тара, тара, тады вось, ды тады вось, такое вось, ды такое вось было… Ну, і разліюцца! успамянуць, бог ведае, колішняе. Аднойчы, — ну, вось, дапраўды, як быццам цяпер здарылася, — сонца пачало ўжо садзіцца; дзед хадзіў па баштане і здымаў з кавуноў лісце, якім папрыкрываў іх удзень, каб не папякліся на сонцы. «Глядзі, Астап», кажу я брату: «вунь чумакі едуць!» «Дзе чумакі?» сказаў дзед, паклаўшы знак на вялікай дыні, каб выпадкам не з'елі хлопцы. Па дарозе, сапраўды, цягнулася вазоў шэсць. Наперадзе ішоў чумак ужо з шызымі вусамі. Не дайшоўшы крокаў, як-бы вам сказаць, на дзесяць, ён спыніўся. «Здароў, Максім! Вось прывёў бог дзе пабачыцца!»
Дзед прыжмурыў вочы: «А! здароў, здароў! адкуль бог нясе? І Балячка тут? здароў, здароў, брат! Што за д'ябал! ды тут усе: і Крутатрышчанка! і Печарыця! і Кавялёк! і Стэцько! Здарова! А, га, га, го, го!» і пайшлі цалавацца. Валоў распраглі і пусцілі пасвіцца на траву. Вазы пакінулі на дарозе; а самі селі ўсе ў кола наперадзе кураня і закурылі люлькі. Але куды ўжо тут да люлек? за размовамі, ды за раздабарамі наўрад ці і па адной прыпала. Пасля палудня пачаў дзед частаваць гасцей дынямі. Вось, кожны, узяўшы па дыні, аблупіў яе чысценька ножыкам (калачы ўжо былі цёртыя, сноўдаліся не мала, ведалі, як ядуць у свеце; бадай што і за панскі стол, хоць зараз, гатовы сесці); абчысціўшы добра, прапхнуў кожны пальцам дзірачку, выпіў з яе кісель, пачаў рэзаць па кавалачках і класці ў рот. «Што-ж вы, хлопцы», сказаў дзед: «раты свае паразяўлялі! танцуйце, сабачыя дзеці! Дзе, Астап, твая сапілка? А ну казачка! Фама, бярыся ў бакі! Ну! Вось так! Гэй, гоп!»
Я быў тады хлопец рухавы. Старасць праклятая! Цяпер не пайду ўжо так; замест усіх выкрутасаў, ногі толькі спатыкаюцца. Доўга глядзеў на нас дзед, седзячы з чумакамі. Я прыкмячаю, што ногі ў яго не пастаяць на месцы: так, як быццам іх што-небудзь тузае.
«Глядзі, Фама», сказаў Астап: «калі стары хрэн не пойдзе танцаваць». Што-ж вы думаеце? не паспеў ён сказаць — не вытрымаў старычына! захацелася, ведаеце, падхваліцца перад чумакамі. «Бач, чортавы дзеці! Хіба так танцуюць? Вось як танцуюць!» сказаў ён, падняўшыся на ногі, працягнуўшы рукі і ўдарыўшы абцасамі.
Ну, няма чаго сказаць, танцаваць дык ён танцаваў так, хоць-бы і з гетманшай. Мы адышліся ўбок, і пайшоў хрэн выкручваць нагамі на ўсім гладкім месцы, якое было каля градкі з гуркамі. Толькі што дайшоў аднак-жа да палавіны і хацеў разгуляцца і выкінуць нагамі на віхор нейкую сваю штуку, не падымаюцца ногі, дый годзе! Што за насланнё! разагнаўся зноў, дайшоў да сярэдзіны — не бярэ! што хоч рабі — не бярэ, дый не бярэ! ногі, як драўляныя, парабіліся. «Бач д'ябальскае месца! бач шайтанскае насланнё! Ублытаецца-ж Ірад, вораг роду чалавечага!» Ну, як нарабіць сораму перад чумакамі? Прыпусціўся зноў і пачаў часаць дробна, дробна, уцешна глядзець; да сярэдзіны — не! не вытанцоўваецца, дый годзе! «А, шальмоўскі шайтан! каб ты ўдавіўся гнілою дыняю! каб яшчэ маленькім здох, сабачы сын! вось на старасць нарабіў сораму якога!» і сапраўды ззаду нехта засмяяўся. Азірнуўся: ні баштану, ні чумакоў, нічога; ззаду, спераду, па баках гладкае поле. «Э!.. ссс… вось табе маеш!» Пачаў прыжмурваць вочы — месца, здаецца, не зусім незнаёмае! Збоку лес, з-за лесу тырчала нейкая жэрдка і была відна куды далёка ў небе. Што за напасць: ды гэта галубятня, што ў папа ў гародзе! з другога боку таксама штосьці шарэе; угледзеўся: гумно валаснога пісара. Вось куды зацягнула нячыстая сіла! Пакалясіўшы наўкол, узбіўся ён на сцяжынку. Месяца не было; белая пляма мільгала замест яго праз хмару. «Быць заўтра вялікаму ветру!» падумаў дзед. Зірк, у баку ад сцяжынкі на магілцы загарэлася свечка. Бач! стаў дзед і рукамі падпёрся ў бакі і глядзіць: свечка пагасла воддаль, і крыху далей загарэлася другая. «Скарб!» закрычаў дзед: «я стаўляю бог ведае што, калі не скарб!» і папляваў ужо на рукі, каб капаць, ды схамянуўся, што няма пры ім ні лапаты, ні рыдлёўкі. «Эх, шкада, ну, хто ведае? можа, варта падняць дзярніну, а ён тут і ляжыць, галубок! Няма чаго рабіць, назначыць, прынамсі, месца, каб не забыцца пасля!»
Вось перацягнуўшы заламаную, відаць, віхурай, ніштаватую галіну дрэва, наваліў ён яе на тую магілу, дзе гарэла свечка, і пайшоў па сцяжынцы. Малады дубовы лес пачаў рабіцца радзей; мільгнуў заплот. «Ну, так! ці не гаварыў я», падумаў дзед: «што гэта папова левада. Вось і заплот яго! цяпер і вярсты няма да баштана». Пазнавата, аднак-жа, прышоў ён дамоў і галушак не захацеў есці. Пабудзіўшы брата Астапа, запытаў толькі, ці даўно паехалі чумакі, і закруціўся ў кажух. І калі той пачаў быў пытацца: а куды цябе, дзед, чэрці падзелі сёння? — «Не пытайся», сказаў ён, закручваючыся яшчэ шчыльней: «не пытайся, Астап, бо пасівееш!» і захроп так, што вераб'і, якія пазалазілі былі на баштан, паўзнімаліся з перапуду на паветра. Але дзе ўжо там яму спалася? Няма чаго сказаць, хітры быў пройда, дай божа яму царства нябеснае! умеў выкруціцца заўсёды. Іншы раз такую заспявае песню, што вусны пачнеш кусаць.
Назаўтра, ледзь толькі пачало змяркацца ў полі, дзед надзеў світку, падперазаўся, узяў пад паху лапату і рыдлёўку, надзеў на галаву шапку, выпіў кухаль сіраўцу[82], уцёр губы крысом, і пайшоў проста да паповага гароду. Вось мінуў і заплот і нізенькі дубовы лес. Праміж дрэў віецца сцяжынка і выходзіць у поле. Здаецца, тая самая! Вышаў і на поле: месца кропля ў кроплю ўчарайшае: вунь і галубятня тырчыць, але гумна не відаць. «Не, гэта не тое месца. Тое, значыць, далей; трэба, відаць, павярнуць да гумна!» Павярнуў назад, пачаў ісці іншаю дарогаю — гумно відаць, а галубятні няма! Ізноў павярнуў бліжэй да галубятні — гумно схавалася. У полі, як знарок, пачаў накрапваць дожджык. Пабег ізноў да гумна — галубятня прапала; да галубятні — гумно знікла. «А каб ты, пракляты шайтан, не даждаў дзяцей сваіх бачыць!» А дождж прыпусціў, як быццам з вядра. Вось, скінуўшы новыя боты і абгарнуўшы іх хусткай, каб не пакарабаціліся ад дажджу, задаў ён такога драпака, нібыта панскі інаходзец. Улез у курэнь, прамокшы наскрозь, накрыўся кажухом і ўзяўся бурчаць нешта праз зубы і прылашчваць чорта такімі словамі, якіх мне яшчэ зроду не здаралася чуць. Прызнаюся, я-б, напэўна, пачырванеў, калі-б здарылася гэта сярод дня. Назаўтра прачнуўся, гляджу: ужо дзед ходзіць па баштане, нібыта нічога не здарылася, і прыкрывае лопухам кавуны. За абедам ізноў старычына разгаварыўся, пачаў палохаць малодшага брата, што змяняе яго на курэй замест кавуна; а, паабедаўшы, зрабіў сам з дрэва пішчык і пачаў на ім іграць; і даў, нам забаўляцца, дыню, скурчаную ў тры пагібелі, быццам змяю, якую называў ён турэцкаю. Цяпер такіх дынь мне нідзе і не траплялася бачыць. Праўда, насенне яму штосьці здалёк дасталося. Увечары, павячэраўшы ўжо, дзед пайшоў з рыдлёўкаю пракапаць новую градку для позніх гарбузоў. Пачаў праходзіць паўз тое зачарованае месца, не вытрымаў, каб не прабурчаць праз зубы: «праклятае месца!» узышоў на сярэдзіну, дзе не вытанцоўвалася пазаўчора, і ўдарыў усердзіўшыся рыдлёўкаю. Зірк, наўкол яго зноў тое самае поле: з аднаго боку тырчыць галубятня, а з другога гумно. «Ну, добра, што здагадаўся ўзяць з сабою рыдлёўку. Вунь і дарожка! вунь і магілка стаіць! вунь і галіна навалена! вунь-вунь гарыць і свечка. Як-бы толькі не памыліцца». Ціхенька пабег ён, падняўшы рыдлёўку ўгару, як быццам хацеў ёю пачаставаць япрука, які ўбіўся на баштан, і спыніўся перад магілкаю. Свечка пагасла, на магіле ляжаў камень, заросшы травою. «Гэты камень трэба падняць!» падумаў дзед, і пачаў яго абкопваць з усіх бакоў. Вялікі пракляты камень! вось, аднак-жа, упёршыся моцна нагамі ў зямлю, папхнуў ён яго з магілы! «Гу!» пайшло па даліне. «Туды табе і дарога! Цяпер ямчэй пойдзе справа». Тут дзед спыніўся, дастаў ражок, насыпаў на кулак табакі, і быў зрыхтаваўся паднесці да носа, як раптам над галавою яго «чыхі!» чхнула нешта так, што пахіснуліся дрэвы і дзеду апырскала ўвесь твар. «Адвярнуўся хоць-бы ўбок, калі хочаш чхнуць!» прамовіў дзед, праціраючы вочы. Азірнуўся, нікога няма. «Не, не любіць, відаць, чорт табакі!» гаварыў ён далей, кладучы ражок у пазуху і беручыся за рыдлёўку. «Дурань-жа ён, а такой табакі ні дзеду, ні бацьку яго не даводзілася нюхаць!» Пачаў капаць — зямля мяккая, рыдлёўка так і плыве. Вось нешта бразнула. Выкідаўшы зямлю, убачыў ён чыгун. «А, галубок! вось дзе ты!» ускрыкнуў дзед, падсоўваючы пад яго рыдлёўку. «А!.. галубок, вось дзе ты!» запішчаў птушыны нос, клюнуўшы чыгун! Адступіўся дзед і ўпусціў рыдлёўку. «А, галубок, вось дзе ты!» замэкала баранова галава з верхавіны дрэва. «А, галубок, вось дзе ты!» зароў мядзведзь, высунуўшы з-за дрэва сваё рыла. Дрыжыкі пранялі дзеда. «Ды тут страшна слова сказаць!» прабурчэў ён сам сабе. «Тут страшна слова сказаць!» піскнуў птушыны нос. «Страшна слова сказаць!» замэкала баранова галава. «Слова сказаць!» раўнуў мядзведзь. «Гм…» сказаў дзед, і сам перапалохаўся. «Гм!» прапішчаў нос. «Гм!» прамэкаў баран. «Гум!» зароў мядзведзь.
Са страхам павярнуўся ён: божа ты мой, якая ноч! ні зор, ні месяца; наўкол прорвы; пад нагамі строма без дна; над галавою звесілася гара, і вось-вось, здаецца, так і хоча абарвацца на яго! і ўяўляецца дзеду, што з-за яе міргае нейкая храпа: у! у! нос, як кавальскія мяхі; ноздры — хоць па вядру вады ўлі ў кожную! губы, дальбог, як дзве калоды! чырвоныя вочы выкаціліся наверх, і яшчэ і язык высунула і дражніць! «Чорт з табою!» сказаў дзед, кінуўшы кацёл. «На табе і клад твой! Гэткая-ж паскудная храпа!» і прыўдарыўся быў бегчы, ды агледзеўся і стаў, убачыўшы, што ўсё было паранейшаму. «Гэта толькі палохае нячыстая сіла!» Узяўся ізноў за чыгун — не, цяжкі! Што рабіць? Тут-жа не пакінуць! Вось, сабраўшы ўсе сілы, ухапіўся ён за яго рукамі: «ну, разам, разам! яшчэ, яшчэ!» і выцягнуў! «Ух! цяпер панюхаць табакі!» Дастаў ражок; перш, аднак-жа, чым насыпаць, агледзеўся добра, ці няма каго. Здаецца, што няма; але вось уяўляецца яму, што пень дрэва сапе і надзімаецца, паказваюцца вушы, наліваюцца чырвоныя вочы; ноздры раздзьмуліся, нос паморшчыўся, і вось, так і збіраецца чхнуць. «Не, не панюхаю табакі!» падумаў дзед, схаваўшы ражок: «ізноў заплюе шайтан вочы!» Схапіў хутчэй кацёл, і давай бегчы, колькі ставала духу; толькі чуе, што ззаду нешта так і хвошча дубцамі па нагах… «Ай, ай, ай!» пакрыкваў толькі дзед, прышпорыўшы на ўсю сілу. І як дабег да паповага гароду, тады толькі перавёў крыху дух.
«Куды гэта зайшоў дзед?» думалі мы, чакаючы гадзіны са тры. Ужо з хутара даўно прышла маці і прынесла гаршчок гарачых галушак. Няма, дый няма дзеда! Пачалі ізноў вячэраць самі. Пасля вячэры маці памыла гаршчок і шукала вачыма, куды-б выліць памыі, бо наўкола ўсё былі грады, як бачыць, ідзе проста да яе кухва[83]. На небе было такі цемнавата. Мусіць, хто-небудзь з хлопцаў, дурэючы, схаваўся ззаду і падпіхае яе. «Вось, дарэчы, сюды выліць памыі!» сказала і выліла гарачыя памыі.
«Ай!» закрычала басам. Зірк — дзед. Ну, хто яго ведае! Дальбог, думалі, што бочка лезе. Прызнаюся, хоць яно і грэшнавата, а, дапраўды, смешна здалося, калі сівая дзедава галава ўся была акунута ў памыі і абвешана лупінамі з кавуноў і дынь.
«Бач, чортава баба!» сказаў дзед, уціраючы галаву крысом: «як апарыла! як быццам свінню перад Калядамі! Ну, хлопцы, будзе цяпер вам на абаранкі. Будзеце, сабачыя дзеці, хадзіць у залатых жупанах! Паглядзіце адно, паглядзіце сюды, што я вам прынёс!» сказаў дзед і адчыніў чыгун. Што-ж бы вы думалі, такое там было? Ну, прынамсі, падумаўшы добра, а? золата? вось у тым-то і рэч, што не золата: смецце, друз… брыдка сказаць, што такое. Плюнуў дзед, кінуў чыгун, і рукі пасля таго памыў.
І ад таго часу закляў дзед і нас верыць чорту, хоць калі. «І не думайце!», казаў ён часта нам: «усё, што ні скажа вораг госпада Хрыста, усё зманіць, сабачы сын! У яго праўды і на капейку няма!» І, бывала, ледзь толькі пачуе стары, што ў каторым месцы неспакойна: «А ну, хлопцы, давайце хрысціць!» закрычыць да нас, «так яго! так яго! як мае быць!» і пачне класці крыжы. А тое праклятае месца, дзе не вытанцоўвалася, загарадзіў пераплотам і загадаў кідаць усё, што ні ёсць паганага, увесь бур'ян і смецце, якія выграбаў з баштана. Дык вось як марочыць нячыстая сіла чалавека! Я ведаю добра гэтую зямлю: пасля таго наймалі яе ў бацькі пад баштан суседнія казакі. Зямля слаўная! і ўраджай заўжды вырастаў на дзіва; але на зачараваным месцы ніколі не было нічога добрага. Засеюць, як належыць, а ўзыйдзе такое, што і разабраць нельга: кавун не кавун, гарбуз не гарбуз, гурок не гурок… чорт ведае, што такое!