«Ну, што? выманіў у старога ліхадзея запіс?» Такім пытаннем сустрэла Івана Фёдаравіча цётухна, якая з нецярплівасцю чакала яго ўжо некалькі гадзін на ганку і не выцерпела, нарэшце, каб не выбегчы за вароты.
«Не, цётухна!» сказаў Іван Фёдаравіч, злазячы з павозкі: «у Грыгорыя Грыгор'евіча няма ніякага запісу».
«І ты паверыў яму! Маніць ён, пракляты! Калі-небудзь пападу, дапраўды, адлупцую ўласнымі рукамі. О, я яму спушчу тлушчу! Зрэшты, трэба наперад пагаварыць з нашым падсудкам, ці нельга з яго судом спагнаць… Але не аб гэтым цяпер справа. Ну, што-ж, абед быў добры?»
«Надта… так, вельмі, цётухна».
«Ну, якія-ж былі стравы, раскажы? Старая, я ведаю, майстроўка наглядаць за кухняю».
«Сырнікі былі з смятанаю, цётухна. Соус з галубамі, начыненымі»…
«А індычка са слівамі была?» запытала цётухна, таму што сама была вялікая майстроўка гатаваць гэтую страву.
«Была і індычка!.. Вельмі прыгожыя паненкі, сястрыцы Грыгорыя Грыгор'евіча, асабліва бялявая!»
«А!» сказала цётухна і пільна паглядзела на Івана Фёдаравіча, які, пачырванеўшы, панурыў вочы ў зямлю. Новая думка шпарка прамільгнула ў яе ў галаве. «Ну, што-ж?» запытала яна з цікавасцю і жвава: «якія ў яе бровы?» Не шкодзіць зазначыць, што цётухна заўжды лічыла, што першае хараство жанчыны ў брывях.
«Бровы, цётухна, зусім такія, якія, вы расказвалі, у маладосці былі ў вас. І па ўсім твары крыху вяснушкі».
«А!» сказала цётухна, будучы здаволена заўвагай Івана Фёдаравіча, які, аднак-жа, і ў думках не меў сказаць гэтым камплімент. «Якая-ж на ёй была сукенка? хоць, зрэшты, цяпер цяжка знайсці такіх шчытных тканін, якая вось хоць-бы, напрыклад, у мяне на гэтай капоце. Але не аб гэтым справа. Ну, што-ж, гаварыў ты пра што-небудзь з ёю?»
«Гэта значыць, як?.. я, цётухна? Вы, можа, ужо думаеце…»
«А што-ж? якое-ж тут дзіва? як богу пажадана! Можа, табе з ёю на раду напісана жыць парачкаю».
«Я не ведаю, цётухна, як вы можаце гэта гаварыць. Гэта даводзіць, што вы зусім не ведаеце мяне…»
«Ну, вось ужо і пакрыўдзіўся!» сказала цётухна. «Ще молода дытына!» падумала яна сама сабе: «нічога не ведае! трэба іх звесці разам, няхай пазнаёмяцца!»
Тут цётухна пайшла зірнуць на кухню і пакінула Івана Фёдаравіча. Але з гэтага часу яна толькі і думала пра тое, як убачыць хутчэй свайго пляменніка жанатым і паняньчыць маленькіх унучкаў. У галаве яе тоўпіліся адны толькі прыгатаванні да вяселля, і прыкметна было, што яна ва ўсіх справах мітусілася куды болей, чым раней, хоць, зрэшты, гэтыя справы ішлі хутчэй горай, чым лепей. Часта, робячы якое-небудзь пірожнае, чаго наогул яна ніколі не давярала кухарцы, яна, забыўшыся і ўяўляючы, што каля яе стаіць маленькі ўнучак і просіць пірага, безуважна працягвала да яго руку з лепшым кавалкам, а дваровы сабака, карыстаючыся гэтым, хапаў ласы кавалак і сваім гучным чваканнем выводзіў яе з задумення, за што і бываў заўжды біты качаргою. Нават пакінула яна ўлюбёныя свае заняткі і не ездзіла на паляванне, асабліва, калі, замест курапаткі, застрэліла варону, чаго ніколі раней з ёю не здаралася.
Нарэшце, дні праз чатыры пасля гэтага, усе ўбачылі выкачаную з хлява на двор брычку. Фурман Амелька, ён-жа гароднік і вартаўнік, яшчэ з самага рання стукаў малатком і прыбіваў скуру, адганяючы безупынна сабак, якія лізалі колы. Лічу за абавязак загадзя паведаміць чытачоў, што гэта была тая самая брычка, у якой яшчэ ездзіў Адам. І таму, калі хто будзе выдаваць іншую за адамаўскую, дык гэта праўдзівая брахня, і брычка напэўна падробленая. Зусім невядома, якім чынам яна выратавалася ад патопу. Трэба думаць, што ў Ноевым каўчэгу была асобная для яе павець. Шкада вельмі, што нельга яскрава апісаць чытачам яе паставы. Даволі сказаць, што Васіліса Кашпораўна была вельмі задаволена яе архітэктураю, і заўсёды шкадавала, што вывеліся з моды старасвецкія экіпажы. Тое, што брычка была зроблена крыху набок, гэта значыць так, што правы бок яе быў куды вышэй за левы, цётухне вельмі падабалася, таму, што з аднаго боку можа, як яна гаварыла, улазіць чалавек малога росту, а з другога — вялікага. Зрэшты, у сярэдзіне брычкі маглі змясціцца штук пяць малога росту і трое такіх, як цётухна. Блізка поўдня, Амелька, управіўшыся каля брычкі, вывеў са стайні тройку коней, мала чым маладзей за брычку, і пачаў прывязваць іх вяроўкаю да велічнага экіпажа. Іван Фёдаравіч і цётухна, адзін з левага боку, другая з правага, улезлі ў брычку і яна рушыла. Мужыкі, якія трапляліся па дарозе, бачачы такі багаты экіпаж (цётухна вельмі рэдка выязджала ў ім), пачціва спыняліся, здымалі шапкі і кланяліся ў пояс. Гадзіны праз дзве кібітка спынілася перад ганкам, — мяркую, не трэба гаварыць: перад ганкам дома Сторчанка. Грыгорыя Грыгор'евіча не было дома. Бабулька з паненкамі вышла сустрэць гасцей у сталовую. Цётухна падышла велічным крокам, з вялікім спрытам ад-ставіла адну нагу наперад і сказала голасна:
«Вельмі рада, гасударыня мая, што маю гонар асабіста далажыць вам маё шанаванне. А разам з рэшпектам[81] дазвольце падзякаваць за хлебасольства ваша да пляменніка майго Івана Фёдаравіча, які ім не нахваліцца. Цудоўная ў вас грэчка, сударыня! Я бачыла яе, пад'язджаючы да сяла. А дазвольце даведацца, колькі коп вы атрымліваеце з дзесяціны?»
Пасля гэтага адбылося ўсеагульнае лабызанне. Калі-ж паселі ў гасцінай, дык бабулька-гаспадыня пачала:
«Наконт грэчкі я не магу вам сказаць: гэта галіна Грыгорыя Грыгор'евіча. Я ўжо даўно не займаюся гэтым, дый не магу: ужо старая! Даўней некалі ў нас, бывала, я помню, грэчка была ў пояс; цяпер бог ведае што. Хоць, зрэшты, і гавораць, што цяпер усё лепей». Тут бабулька ўздыхнула. І якому-небудзь наглядальніку пачулася-б у гэтым уздыханні ўздыханне даўнейшага восемнаццатага стагоддзя.
«Я чула, мая гасударыня, што ў вас уласныя вашы дзеўкі адменныя ўмеюць вырабляць дываны», сказала Васіліса Кашпораўна, і гэтым закранула бабульку за самую чулую струну. Пры гэтых словах яна як быццам ажывілася, і размова ў яе палілася аб тым, як належыць фарбаваць пражу, як рыхтаваць да гэтага нітку. З дываноў хутка з'ехала на саленне гуркоў і сушэнне ігруш. Словам, не прайшло і гадзіны, як абедзве дамы так разгаварыліся паміж сабою, быццам век былі знаёмы. Васіліса Кашпораўна многае пачала ўжо гаварыць такім ціхім голасам, што Іван Фёдаравіч нічога не мог расслухаць.
«Ды ці не маеце ахвоты паглядзець?» — сказала, устаючы, бабулька-гаспадыня.
За ёю ўсталі паненкі і Васіліса Кашпораўна, і ўсе пацягнуліся ў дзявочы пакой. Цётухна, аднак-жа, дала знак Івану Фёдаравічу застацца і сказала нешта ціха бабульцы.
«Машанька!» сказала бабулька, зварочваючыся да бялявай паненкі: «застанься з госцем, ды пагавары з ім, каб госцю не было нудна!»
Бялявая паненка засталася і села на канапу. Іван Фёдаравіч сядзеў на сваім крэсле, як на іголках, чырванеў і панурваў вочы; але паненка, здавалася, гэтага не заўважала і абыякава сядзела на канапе, разглядаючы старанна вокны і сцены, ці сочачы вачыма за кошкаю, якая баязліва прабягала пад крэсламі.
Іван Фёдаравіч крыху падбадзёрыўся і хацеў быў пачаць гаворку; але здавалася, што ўсе словы свае пагубляў ён па дарозе. Ні адна думка не прыходзіла ў галаву.
Маўчанне цягнулася каля чвэрткі гадзіны. Паненка ўсё таксама сядзела.
Нарэшце, Іван Фёдаравіч сабраўся з духам: «Улетку вельмі многа мух, сударыня!» прамовіў ён напоўдрыжачым голасам.
«Надзвычайна многа!» адказала паненка. «Брацік знарок зрабіў хлапушку з старога мамчынага чаравіка; але ўсё яшчэ вельмі многа».
Тут размова ізноў спынілася. І Іван Фёдаравіч ніякім чынам ужо не знаходзіў слоў.
Нарэшце, гаспадыня з цётухнай і чарнявай паненкай вярнуліся. Пагаварыўшы яшчэ крыху, Васіліса Кашпораўна развіталася з бабулькаю і паненкамі, не гледзячы на ўсе запрашэнні застацца начаваць. Бабулька і паненкі вышлі на ганак правесці гасцей і доўга яшчэ кланяліся выглядаўшым з брычкі цётухне і пляменніку.
«Ну, Іван Фёдаравіч! пра што-ж вы гаварылі ўдваіх з паненкаю?» спытала дарогаю цётухна.
«Вельмі сціплая і добранраўная дзяўчына Мар'я Грыгор'еўна!» сказаў Іван Фёдаравіч.
«Слухай, Іван Фёдаравіч! Я хачу пагаварыць з табою сур'ёзна. Табе-ж, дзякуй богу, трыццаць восьмы год. Чын ты ўжо маеш добры. Час падумаць і пра дзяцей! Табе абавязкова патрэбна жонка…»
«Як, цётухна!» закрычаў спалохаўшыся Іван Фёдаравіч: «як жонка! не, цётухна, зрабіце ласку… Вы зусім мяне ў сорам уганяеце… я яшчэ ніколі не быў жанаты… Я зусім не ведаю, што з ёю рабіць!»
«Даведаешся, Іван Фёдаравіч, даведаешся», прамовіла, усміхаючыся, цётухна і падумала сама сабе: куды ж! ще зовсим молода дытына, нічога не ведае! — «Так, Іван Фёдаравіч!» гаварыла яна далей уголас: «лепшай жонкі нельга адшукаць табе, як Мар'я Грыгор'еўна. Табе-ж яна да таго-ж вельмі ўпадабалася. Мы ўжо наконт гэтага шмат перагаварылі з бабулькай: яна вельмі рада бачыць цябе сваім зяцем; яшчэ невядома, праўда, што скажа гэты грэхадзей Грыгор'евіч. Але мы не паглядзім на яго, і няхай ён толькі ўздумае не аддаць пасагу, мы яго судом…» У гэты час брычка пад'ехала да двара, і старэзныя клячы ажылі, чуючы блізкае стойла.
«Слухай, Амелька! коням дай перш адпачыць добра, а не вядзі адразу, распрогшы, да вадапою! яны коні гарачыя». — «Ну, Іван Фёдаравіч», гаварыла далей, вылазячы, цётухна: «Я раю табе добра падумаць пра гэта. Мне яшчэ трэба забегчы ў кухню, я забылася заказаць Салосе вячэру, а яна, нягодніца, я мяркую, сама і не падумала пра гэта».
Але Іван Фёдаравіч стаяў, як быццам громам аглушаны. Праўда, Мар'я Грыгор'еўна вельмі нябрыдкая паненка, але жаніцца!.. Гэта здавалася яму так дзіўна, што ён ніяк не мог падумаць без страху. Жыць з жонкаю!.. незразумела! Ён не адзін будзе жыць у сваім пакоі, але іх павінна быць усюды двое!.. Пот выступаў у яго на твары, па меры таго, чым болей паглыбляўся ён у разважанне.
Раней як звычайна лёг ён у ложак, але, не зважаючы на ўсе намаганні, ніяк не мог заснуць. Нарэшце, жаданы сон, гэты ўсеагульны таймавальнік, наведаў яго; але які сон! Больш бязладных сненняў яму ніколі не здаралася бачыць. То снілася яму, што наўкол яго ўсё шуміць, круціцца. А ён бяжыць, бяжыць, не чуе пад сабою ног… вось ужо выбіваецца з сілы… Раптам нехта хапае яго за вуха. «Ай! хто гэта?» — «Гэта я, твая жонка!» з шумам гаварыў яму нейкі голас. І ён раптам прачынаўся. То ўяўлялася яму, што ён ужо жанаты, што ўсё ў дамочку іх так дзіўна, так дзівосна: у пакоі яго стаіць, замест адзінокага, падвойны ложак. На крэсле сядзіць жонка. Яму дзіўна, ён не ведае, як падыйсці да яе, што гаварыць з ёю; і заўважае, што ў яе гусіны твар. Знячэўку паварочваецца ён убок і бачыць другую жонку, таксама з гусіным тварам. Паварочваецца ў другі бок — стаіць трэцяя жонка. Назад — яшчэ адна жонка. Тут яго апаноўвае туга. Ён кінуўся бегчы ў сад; але ў садзе горача. Ён зняў капялюш, бачыць: і ў капелюшы сядзіць жонка. Пот выступіў у яго на твары. Палез у кішэню па хустачку — і ў кішэні жонка; дастаў з вуха вату — і там сядзіць жонка… То раптам ён скакаў на адной назе; а цётухна, пазіраючы на яго, гаварыла з важным выглядам: «Так, ты павінен скакаць, бо ты ўжо цяпер жанаты чалавек». Ён да яе — але цётухна ўжо не цётухна, а званіца. І адчувае, што яго нехта цягне вяроўкаю на званіцу. «Хто гэта цягне мяне?» жаласна прамовіў Іван Фёдаравіч. «Гэта я, жонка твая, цягну цябе, бо ты звон». «Не, я не звон, я Іван Фёдаравіч!» крычаў ён. «Так, ты звон», сказаў, праходзячы міма палкоўнік П*** пяхотнага палка. То раптам снілася яму, што жонка зусім не чалавек, а нейкая шарсцяная тканіна: што ён у Магілеве прыходзіць у краму да купца. «Якой загадаеце тканіны?» гаворыць купец: «вы вазьміце жонкі, гэта самая модная тканіна! Вельмі добрая! з яе ўсе шыюць сабе сурдуты». Купец мерае і рэжа жонку. Іван Фёдаравіч бярэ пад паху, ідзе да жыда, краўца. — «Не», кажа жыд: «гэта кепская тканіна! З яе ніхто не шые сабе сурдута…»
У страху і непрытомнасці прачынаўся Іван Фёдаравіч. Халодны пот ліўся з яго градам.
Як толькі ўстаў ён раніцай, адразу-ж звярнуўся да варажбітнай кнігі, у канцы якой адзін дабрадзейны гандляр кнігамі, з свае выключнай дабраты і бескарыслівасці, змясціў скарочаны растлумачальнік слоў. Але там зусім не было нічога, нават хоць крыху падобнага да такога бязладнага сну.
Тым часам у галаве цётухны выспела зусім новая задума, пра якую даведаецеся ў наступным раздзеле.