А Чычыкаў задаволены, у добрым настроі, сядзеў у сваёй брычцы, якая кацілася даўно па верставой дарозе. З папярэдняга раздзелу ўжо відаць, што з’яўлялася галоўным прадметам яго густу і нахілаў, а таму не дзіва, што ён хутка паглыбіўся ўвесь у яго і целам, і душой. Дапушчэнні, падлікі і меркаванні, блукаўшыя па твары яго, відаць, былі вельмі прыемныя, бо штохвіліны пакідалі пасля сябе сляды задаволенай усмешкі. Заняты імі, ён не звяртаў ніякай увагі на тое, як яго фурман, задаволены прыёмам дваровых людзей Манілава, рабіў вельмі слушныя заўвагі пярэстаму прысцяжному каню, запрэжанаму з правага боку. Гэты пярэсты конь быў вельмі хітры і рабіў толькі выгляд, быццам вязе, у той час як гняды караннік і прысцяжны буланай масці, які называўся Засядацелем, таму што быў набыты ў нейкага засядацеля, цягнулі ад усяго сэрца, так што нават у вачах іх была прыкметна тая прыемнасць, якую атрымлівалі яны ад гэтага. «Хітруй, хітруй! вось я цябе перахітрую!» гаварыў Селіфан, прыўзняўшыся і сцебануўшы пугаю гультая. «Ты ведай сваю справу, калашман ты нямецкі! Гняды паважны конь, ён выконвае свой абавязак, я яму з ахвотаю дам лішнюю мерку, бо ён паважны конь, і Засядацель таксама добры конь... Ну, ну! Чаго трасеш вушамі? Ты, дурань, слухай, калі гавораць! Я цябе, непачцівец, не буду дрэннаму вучыць. Бач, куды паўзе!» Тут ён зноў сцебануў яго пугаю, праказаўшы: «У, варвар! Банапарт ты пракляты!..» Потым прыкрыкнуў на ўсіх: «Эй вы, даражэнькія!» і сцебануў па ўсіх па трох ужо не ў якасці кары, але каб паказаць, што быў імі задаволены. Зрабіўшы такую прыемнасць, ён зноў павёў размову да пярэстага: «Ты думаеш, што ўтоіш свае паводзіны. Не, ты жыві па праўдзе, калі хочаш, каб табе была пашана. Вось у памешчыка, дзе мы былі, добрыя людзі. Я з задавальненнем пагавару, калі добры чалавек; з чалавекам добрым мы заўсёды свае сябры, тонкія прыяцелі: ці выпіць чаго, ці закусіць — з ахвотаю, калі добры чалавек. Добрага чалавека кожны ўшануе. Вось пана нашага кожны паважае; таму, што ён, чуеш ты, выконваў службу гасударскую, ён скалескі саветнік...»
Так разважаючы, Селіфан забраўся нарэшце ў самыя далёкія адцягненасці. Калі-б Чычыкаў прыслухаўся, дык пачуў-бы многа падрабязнасцей, якія мелі дачыненне асабіста да яго; але думкі яго так былі заняты сваім прадметам, што толькі моцны ўдар грому прымусіў яго схамянуцца і паглядзець вакол сябе: усё неба было зусім абложана хмарамі, і пыльная паштовая дарога апырскалася кроплямі дажджу. Нарэшце, грамавы ўдар пачуўся другі раз гучней і бліжэй, і дождж лінуў раптам, як з вядра. Спачатку, прыняўшы касы напрамак, хвастаў ён у адзін бок кузава кібіткі, а потым у другі, потым! змяніўшы спосаб нападу і зрабіўшыся зусім простым, барабаніў проста ў верх кузава; пырскі, нарэшце, сталі далятаць яму ў твар. Гэта прымусіла яго закрыцца скуранымі фіранкамі з двума круглымі акенцамі, прызначанымі для разгляду дарожных малюнкаў, і загадаць Селіфану ехаць хутчэй. Селіфан, перапынены таксама на самай сярэдзіне размовы, скеміў, што, сапраўды, нельга марудзіць, выцягнуў тут-жа з-пад козлаў нейкую дрэнь з шэрага сукна, апрануў яе ў рукавы, схапіў у рукі лейцы і прыкрыкнуў на сваю тройку, якая ледзь-ледзь пераступала нагамі, бо адчувала прыемнае расслабленне ад павучальных размоў. Але Селіфан ніяк не мог прыпомніць, дзве ці тры павароткі праехаў. Скеміўшы і прыпамінаючы крыху дарогу, ён здагадаўся, што многа было паваротак, якія ўсё ён прапусціў міма. Паколькі рускі чалавек у рашучыя хвіліны скеміць, што рабіць, не ўваходзячы ў далёкія разважанні, дык, павярнуўшы направа, на першую крыжавую дарогу, прыкрыкнуў ён: «Эй вы, сябры паважаныя!» і пусціўся наўскач, мала думаючы аб тым, куды прывядзе ўзятая дарога.
Дождж аднак-жа, здавалася, заладзіў надоўга. Пыл, што ляжаў на дарозе, хутка замясіўся ў гразь, і коням з кожнай хвілінай рабілася цяжэй цягнуць брычку. Чычыкаў пачынаў ужо моцна непакоіцца, не бачачы так доўга вёскі Сабакевіча. Па яго разліку, даўно-б пара было прыехаць. Ён выглядаў ва ўсе бакі, але цемра была такая, хоць вока выкалі.
«Селіфан!» сказаў ён, нарэшце, высунуўшыся з брычкі.
«Што, пане?» адказаў Селіфан.
«Паглядзі, ці не відаць вёскі?»
«Не, пане, нідзе не відаць!» Пасля гэтага Селіфан, памахваючы пугай, зацягнуў песню не песню, але штосьці такое доўгае, чаму і канца не было. Туды ўсё ўвайшло: усе падбадзёрваючыя і павучальныя крыкі, якімі частуюць коней па ўсёй Расіі ад аднаго канца да другога; прыметнікі ўсіх родаў без далейшага разбору, што першае трапіла на язык. Такім чынам дайшло да таго, што ён пачаў называць іх, нарэшце, сакратарамі.
Тым часам Чычыкаў пачаў прыкмячаць, што брычка гайдалася на ўсе бакі і надзяляла яго вельмі моцнымі штуршкамі; гэта дало яму адчуць, што яны звярнулі з дарогі і, мабыць, цягнуліся па ўзаранаму полю. Селіфан, здавалася, сам уцяміў, але не гаварыў ні слова.
«Што, машэннік, па якой дарозе ты едзеш?» сказаў Чычыкаў.
«Дык што-ж, пане, рабіць, час-жа які; пугі не бачыш, такая цемра!» Сказаўшы гэта, ён так нахіліў брычку, што Чычыкаў вымушан быў трымацца абодвума рукамі. Тут толькі заўважыў ён, што Селіфан падгуляў.
«Трымай, трымай, абернеш!» крычаў ён яму.
«Не, пане, як можна, каб я абярнуў», гаварыў Селіфан. «Гэта нядобра абярнуць, я ўжо сам ведаю: я ўжо ніяк не абярну». Пасля пачаў ён злёгку паварочваць брычку; паварочваў, паварочваў і нарэшце вывернуў яе зусім набок. Чычыкаў і рукамі і нагамі пляснуўся ў гразь. Селіфан коней аднак-жа спыніў; між іншым, яны спыніліся-б і самі, бо былі вельмі знясілены. Такі непрадбачаны выпадак дарэшты здзівіў яго. Злезшы з козлаў, ён стаў перад брычкаю, падпёрся ў бакі абодвума рукамі ў той час, як пан боўтаўся ў гразі, намагаючыся адтуль вылезці, і сказаў пасля некаторага разважання: «Бач ты, і перакулілася!»
«Ты п’яны, як шавец!» сказаў Чычыкаў.
«Не, пан, як можна, каб я быў п’яны! Я ведаю, што гэта нядобрая справа быць п’яным. З прыяцелем пагаварыў, бо з добрым чалавекам можна пагаварыць, у гэтым няма дрэннага; і закусілі разам. Закуска справа не крыўдная; з добрым чалавекам можна закусіць».
«А што я табе сказаў апошні раз, калі ты напіўся? а? забыў?» сказаў Чычыкаў.
«Не, ваша благароддзе, як можна, каб я забыў. Я ўжо справу сваю ведаю. Я ведаю, што нядобра быць п’яным. З добрым чалавекам пагаварыў, бо...»
«Вось я цябе як высеку, дык ты ў мяне будзеш ведаць, як гаварыць з добрым чалавекам».
«Як будзе ваша ласка», адказаў на ўсё згодны Селіфан, «калі высекчы, дык высекчы; я ніяк не супроць гэтага. Чаму-ж не пасячы, калі за справу, на тое воля панская. Яно трэба пасячы, бо мужык раздурвае, парадак трэба трымаць. Калі за справу, дык і пасячы, чаму-ж не пасячы?»
На такое меркаванне пан зусім не знайшоў што адказаць. Але ў гэты час, здавалася, быццам сам лёс вырашыў пашкадаваць яго. Здалёк пачуўся сабачы брэх. Узрадаваны Чычыкаў даў загад паганяць коней. Рускі вознік мае добрае чуццё замест вачэй, ад гэтага здараецца, што ён, зажмурыўшы вочы, валіць часам ва ўвесь дух і заўсёды куды-небудзь ды прыязджае. Селіфан, не бачачы нічога, накіраваў коней так проста на вёску, што спыніўся толькі тады, калі брычка ўдарылася аглоблямі ў плот і калі зусім не было куды ехаць. Чычыкаў толькі заўважыў праз густую заслону ліўшага дажджу штосьці падобнае да страхі. Ён паслаў Селіфана шукаць вароты, што, напэўна, цягнулася-б доўга, калі-б на Русі не было замест швейцараў злосных сабак, якія далажылі аб ім так звонка, што ён паднёс пальцы да сваіх вушэй. Агонь мільгнуў у адным акенцы і дасягнуў туманным струменем да плота, паказаўшы нашым падарожным вароты. Селіфан узяўся стукаць, і хутка, адчыніўшы брамку, высунулася нейкая фігура, накрытая світкай, і пан са слугою пачулі хрыплы бабскі голас: «хто стукае? чаго ўсхадзіліся?»
«Прыезджыя, матухна, пусці пераначаваць», вымавіў Чычыкаў.
«Бач ты які востраногі», сказала старая: «прыехаў у якую пару! Тут табе не пастаялы двор, памешчыца жыве».
«Што-ж рабіць, матухна: бачыш з дарогі збіліся. Не начаваць-жа такой парой у стэпе».
«Так, пара цёмная, нядобрая пара», дадаў Селіфан.
«Маўчы, дурань», сказаў Чычыкаў.
«Ды хто вы такі?» сказала старая.
«Дваранін, матухна».
Слова дваранін прымусіла старую як быццам крыху падумаць. «Пачакайце, я скажу пані», прамовіла яна, і хвіліны праз дзве ўжо вярнулася з ліхтаром у руцэ. Вароты адамкнуліся. Агеньчык мільгнуў і ў другім акне. Брычка, уз’ехаўшы на двор, спынілася перад невялікім домікам, які за цемнатою цяжка было разгледзець. Толькі адна палавіна яго была асветлена праз вокны; відаць была яшчэ лужына перад домам, на якую проста біла тое-ж святло. Дождж стукаў гучна па драўляным даху і гуркатлівымі ручаямі сцякаў у падстаўленую бочку. Між іншым сабакі заліваліся на ўсе магчымыя галасы: адзін, задраўшы дагары галаву, выводзіў так працяжна і з такой стараннасцю, як быццам за гэта атрымліваў бог ведае якую плату; другі вырабляў хутка, як панамар; паміж імі звінеў, як паштовы званок, неўгамонны дыскант, мусіць, маладога шчанюка, і ўсё гэта нарэшце завершваў бас, можа быць стары, надзелены моцнай сабачай натурай, бо хрыпеў, як хрыпіць спявацкі контрабас, калі канцэрт у поўным разліве, тэнары ўзнімаюцца на дыбачкі ад вялікага жадання вывесці высокую ноту, і ўсё, што ні ёсць, імкнецца ўгору, задзіраючы галаву, а ён адзін, засунуўшы няголены падбародак у гальштук, прысеўшы і апусціўшыся амаль да зямлі, прапускае адтуль сваю ноту, ад якой трасуцца і бразджаць шыбы. Па адным ужо сабачым брэху, складзеным з такіх музыкаў, можна было дапусціць, што вёска была немалая; але прамокшы і прамерзшы герой наш ні пра што не думаў, як толькі пра пасцель. Не паспела брычка зусім спыніцца, як ён ужо саскочыў на ганак, пахіснуўся і ледзь не ўпаў. На ганак вышла зноў нейкая жанчына, маладзейшая за першую, але вельмі да яе падобная. Яна правяла яго ў пакой. Чычыкаў кінуў мімаходзь два позіркі: пакой быў абвешаны старэнькімі паласатымі шпалерамі; карціны з нейкімі птушкамі; між акон старадаўнія маленькія люстэркі з цемнымі рамкамі ў выглядзе скручаных лістоў, за кожным люстэркам закладзены былі або пісьмо, або старая калода карт, або панчоха; насценны гадзіннік з нарысаванымі кветкамі на цыферблаце... сілы не было што-небудзь яшчэ заўважыць. Ён адчуваў, што вочы яго зліпаліся, як быццам іх хто-небудзь вымазаў мёдам. Праз хвіліну ўвайшла гаспадыня, жанчына сталых год, у нейкім спальным каптуры, апранутым наспех, з фланеллю на шыі, адна з тых матушак, дробных памешчыц, якія наракаюць на неўраджай, страты і трымаюць галаву крыху набок, а тым часам збіраюць пакрысе грошы ў пярэстыя мяшэчкі, параскладаныя па шуфлядах камодаў. У адзін мяшэчак адбіраюць усё рублі, у другі поўрублі, у трэці саракоўкі, хоць з выгляду і здаецца, быццам у камодзе нічога няма, апрача бялізны, ды начных кофтачак, ды ніцяных маточкаў, ды распоратага салопа, які мяркуецца потым пусціць на сукенку, калі старая як-небудзь прагарыць пад час выпякання святочных коржыкаў з усякімі пражанцамі, ці зносіцца сама сабой. Але не згарыць сукенка і не зносіцца сама сабой; ашчадлівая бабулька, і салопу суджана праляжаць доўга ў распоратым выглядзе, а потым дастацца па духоўнаму завяшчанню пляменніцы ўнучатнай сястры разам з усякімі іншымі трантамі.
Чычыкаў папрасіў прабачэння, што патурбаваў нечаканым прыездам. «Нічога, нічога», сказала гаспадыня. «У якую гэта пару вас бог прынёс! Сумятня і завіруха такая, з дарогі трэба было-б паесці чаго-небудзь, ды пара вось начная, прыгатаваць нельга».
Словы гаспадыні былі перапынепы дзіўным шыпеннем, так што госць нават спалохаўся; шум быў падобны да таго, быццам увесь пакой напоўніўся змеямі, але, зірнуўшы ўгару, ён супакоіўся, бо скеміў, што насценнаму гадзінніку прышла ахвота біць. За шыпеннем зараз-жа надыйшло хрыпенне, і нарэшце, напяўшыся на ўсю сілу, гадзіннік прабіў дзве гадзіны такім гукам, быццам хто тоўк кіем па пабітым гаршку, пасля чаго маятнік пайшоў зноў спакойна шчоўкаць направа і налева.
Чычыкаў падзякаваў гаспадыні, сказаўшы, што яму не трэба нічога, каб яна не турбавалася ні аб чым, што апрача пасцелі ён нічога не патрабуе, і пацікавіўся толькі, у якія месцы заехаў ён і ці вялікая адсюль дарога да памешчыка Сабакевіча, на што старая сказала, што не чула такога імені, і што такога памешчыка зусім няма.
«Прынамсі, ведаеце Манілава?» сказаў Чычыкаў.
Чычыкаў заўважыў, што ён заехаў у ніштаватую глуш.
«Ці далёка прынамсі да горада?»
«А вёрст шэсцьдзесят будзе. Як шкада мне, што няма чаго вам паесці, ці не хочаце, бацюхна, выпіць чаю?»
«Дзякуй, матухна. Нічога не трэба апрача пасцелі».
«Праўда, з такой дарогі і вельмі трэба адпачыць : Вось тут і ўладжвайцеся, бацюхна, на гэтай канапе. Эй, Фяціння, прынясі пярыну, падушкі і прасцірадла. Якую пару паслаў бог: гром такі — у мяне ўсю ноч гарэла свечка перад абразом. Эх, бацюхна, ды ў цябе-ж, як у кабана, уся спіна і бок.у гразі! Дзе так пашанцавала засаліцца?»
«Яшчэ слава богу, што толькі засаліўся, трэба дзякаваці, што не паламаў зусім бакоў».
«Свяціцелі, якія жахі! Ды ці не трэба чым пацерці спіну?»
«Дзякуй, дзякуй. Не турбуйцеся, а загадайце толькі вашай дзеўцы высушыць і пачысціць маю вопратку».
«Чуеш, Фяціння!» сказала гаспадыня, звярнуўшыся да жанчыны, якая выходзіла на ганак ,са свечкаю і зараз паспела прынесці пярыну і, узбіўшы яе з абодвух бакоў рукамі, распусціла цэлы патоп пер’я па ўсім пакоі. «Ты вазьмі іхні вось кафтан разам са споднім і перш прасушы іх перад агнём, як рабілі нябожчыку пану, пасля ператры і выбі добра!»
«Слухаю, сударыня!» гаварыла Фяціння, засцілаючы, пярыну прасцірадлам і кладучы падушкі.
«Ну, вось табе пасцель гатова», сказала гаспадыня, «Бывай, бацюхна, жадаю спакойнай ночы. Ды ці не трэба яшчэ чаго? Можа, ты прывык, бацюхна, каб хто-небудзь пачухаў на ноч пяты, нябожчык мой без гэтага ніяк не засынаў».
Але госць адмовіўся і ад чухання пят. Гаспадыня вышла, і ён зараз-жа паспяшаўся распрануцца, аддаўшы Фяцінні ўсю знятую з сябе збрую, як верхнюю, так і споднюю. I Фяціння, пажадаўшы таксама з свайго боку спакойнай ночы, вывалакла гэтыя мокрыя даспехі. Застаўшыся адзін, ён не без здавальнення зірнуў на сваю пасцель, якая была амаль да столі. Фяціння, як відаць, была майстрыха ўзбіваць пярыны. Калі, падставіўшы крэсла, узлез ён на пасцель, яна апусцілася пад ім амаль да самай падлогі, і пер’е, выціснутае ім з межаў насыпкі, разляцелася ва ўсе куткі пакоя. Патушыўшы свечку, ён накрыўся паркалёвай коўдрай і, скруціўшыся пад ёю абаранкам, заснуў у тую-ж хвіліну. Прачнуўся назаўтра ён ужо даволі позняй раніцай. Сонца праз вокны свяціла яму проста ў вочы, і мухі, якія ўчора спалі спакойна на сценах і на столі, усе накіраваліся да яго: адна села яму на губу, другая на вуха, трэцяя мерылася, як-бы прымайстравацца «а самае вока, тую-ж, якая мела неасцярожнасць падсесці блізка да насавой наздры, ён пацягнуў спрасонку ў самы нос, што прымусіла яго моцна чхнуць — акалічнасць, што была прычынай яго абуджэння. Кінуўшы позірк на пакой, ён цяпер заўважыў, што на карцінах не ўсё былі птушкі: між імі вісеў партрэт Кутузава і маляваны маслянымі фарбамі нейкі стары з чырвонымі абшлагамі на мундзіры, як нашывалі пры Паўле Пятровічу. Гадзіннік зноў зашыпеў і прабіў дзесяць; у дзверы зазірнуў жаночы твар і ў тую-ж хвіліну схаваўся, бо Чычыкаў, жадаючы лепш заснуць, скінуў з сябе ўсё. Твар, што зазірнуў у дзверы, здаўся яму быццам крыху знаёмым. Ён стаў прыпамінаць сабе: хто-б гэта быў, і нарэшце ўспомніў, што гэта была гаспадыня. Ён апрануў сарочку; адзенне, ужо высушанае і вычышчанае, ляжала каля яго. Апрануўшыся, падышоў ён да люстэрка і чхнуў зноў так гучна, што індзейскі певень, які падышоў у гэты час да акна, — акно-ж было вельмі блізка ад зямлі, — забалбатаў яму нешта раптам і надта хутка на сваёй дзіўнай мове, мабыць, «добрага здароўя», на што Чычыкаў паслаў яму дурня. Падышоўшы да акна, ён пачаў разглядаць усё, што было перад ім: акно глядзела ледзь не ў курасадню, прынамсі, вузенькі дворык, які знаходзіўся перад ім, увесь быў напоўнены птушкамі і ўсякім хатнім стварэннем. Індычак і курэй была безліч; паміж імі пахаджаў певень мернымі крокамі трасучы грэбенем і паварочваючы галаву набок, як быццам да чагосьці прыслухоўваючыся; свіння з сям’ёй апынулася тут-жа; тут-жа, разграбаючы кучу смецця, з’ела яна мімаходзь кураня і, не заўважаючы гэтага, умінала ізноў лупіны кавуна сваім парадкам. Гэты невялічкі дворык, ці курасадню, перагароджваў плот з дошак, за якім цягнуліся вялікія агароды з капустай, цыбуляй, бульбай, буракамі і іншай гаспадарчай гароднінай. Па агародзе былі раскіданы там-сям яблыні і іншыя фруктовыя дрэвы, накрытыя сеткамі ад сарок і вераб’ёў; апошнія цэлымі касымі хмарамі пераносіліся з аднаго месца на другое. З гэтай-жа самай прычыны пастаўлена было некалькі пудзілаў на доўгіх палках з растапыранымі рукамі; на адным з іх быў каптур самой гаспадыні. За гародамі ішлі сялянскія хаты, якія хоць былі пабудаваны ўроссып і не зведзены ў правільныя вуліцы, але, як прыкмеціў Чычыкаў, паказвалі заможнасць жыхароў, бо ўтрымліваліся як след: старыя драніцы на дахах усюды былі заменены новымі; вароты нідзе не пахіліліся; а ў звернутых да яго сялянскіх паветках заўважыў ён дзе запасныя амаль новыя калёсы, а дзе і двое. «Ды ў яе вёсачка не маленькая» сказаў ён і вырашыў тут-жа разгаварыцца і пазнаёміцца з гаспадыняй бліжэй. Ён зазірнуў у шчылінку дзвярэй, з якіх яна высунула была галаву, і, убачыўшы яе за чайным столікам, увайшоў да яе з вясёлым і ласкавым выглядам.
«Добрага здароўя, бацюхна. Як спалася?» сказала гаспадыня, прыўзнімаючыся з месца. Яна была апранута лепш, чым учора, у цёмнай сукенцы і ўжо не ў спальным каптуры, але на шыі ўсё гэтак-жа было нешта навязана.
«Добра, добра», гаварыў Чычыкаў, сядаючы ў крэсла. «Вы як, матухна?»
«Дрэнна, бацюхна»
«Чаму так?»
«Бяссонніца. Усё паясніца баліць, і нага вышэй костачкі, так вось і ломіць».
«Пройдзе, пройдзе, матухна. На гэта няма чаго глядзець».
«Дай бог, каб прайшло. Я мазала свіным салам і шкіпідарам таксама мачыла. А з чым сёрбнеце чай? У пляшцы фруктовая».
«Нядрэнна, матухна, сербанём і фруктовай».
Чытач, я думаю, ужо заўважыў, што Чычыкаў, не гледзячы на ласкавы выгляд, гаварыў, аднак, больш вольна, чым з Манілавым, і зусім не цырымоніўся. Трэба сказаць, што ў нас, на Русі, калі не ўгналіся яшчэ ў тым-сім за чужаземцамі, дык далёка перагналі іх ва ўмельстве абыходзіцца. Пералічыць нельга ўсіх адценняў і тонкасцей нашага абыходжання. Француз ці немец век не скеміць і не зразумее ўсіх яго асаблівасцей і адрозненняў: ён амаль тым-жа голасам і той-жа мовай будзе гаварыць і з мільёншчыкам, і з дробным табачным гандляром, хоць, вядома, у душы паподлічае ў меру перад першым. У нас не тое: у нас ёсць такія мудрацы, якія з памешчыкам, што мае дзвесце душ, будуць гаварыць зусім іначай, чым з тым, у каго трыста, а з тым у каго іх трыста, будуць гаварыць зноў не так, як з тымі, у каго іх пяцьсот, а з тым, у каго іх пяцьсот, зноў-жа не так, як з тым, у каго іх восемсот, — словам, хоць узыходзь да мільёна, усё знойдуцца адценні. Скажам, напрыклад, існуе канцылярый не тут, а ў трыдзевятай дзяржаве, а ў канцылярыі, скажам, існуе кіраўнік канцылярыі. Прашу паглядзець на яго, калі ён сядзіць сярод сваіх падначаленых — ды проста ад страху слова не вымавіш! Гордасць і высокародства, і чаго ўжо не выражае твар яго? Проста бяры кісць ды малюй: Праметэй, сапраўдны Праметэй! Глядзіць арлом; ступае плаўна, мерна! Той-жа самы арол, як толькі вышаў з пакоя і набліжаецца да кабінета свайго начальніка, такой курапаткай спяшаецца з паперамі падпахай, што нельга трываць. Дзе-небудзь у кампаніі, на вечарынцы, калі ўсе невялікага чыну, Праметэй так і застанецца Праметэем, а ледзь крыху вышэй яго, з Праметэем зробіцца такое ператварэнне, якога і Овідый [9 ] не выдумае: муха, менш нават за муху, знішчыўся на пясчынку! «Ды гэта не Іван Пятровіч», кажаш, гледзячы на яго, «Іван Пятровіч вышэйшы ростам, а гэты і нізенькі, і худзенькі, той гаворыць гучна, басіць і ніколі не смяецца, а гэты чорт ведае што: пішчыць птушкай і ўсё смяецца». Падыходзіш бліжэй, глядзіш, сапраўды Іван Пятровіч! «Эхе, хе!» думаеш сабе... Але аднак звернемся да дзейных асоб. Чычыкаў, як ужо мы бачылі, наважыў зусім не цырымоніцца, і таму, узяўшы ў рукі кубак з чаем і ўліўшы туды фруктовай, павёў такія размовы:
«У вас, матухна, добрая вёсачка. Колькі ў ёй душ?»
«Не, матухна», адказаў Чычыкаў, усміхнуўшыся. «Напэўна не засядацель, а так ездзім па сваіх справах».
«А, дык вы пакупец! Як-жа шкада, дапраўды, што я прадала мёд купцам, ды так танна, а вось ты-б, бацюхна, у мяне, пэўна, яго купіў»
«Што-ж другое? Хіба каноплі? Дык-жа і канапель у мяне цяпер малавата: поўпуда ўсяго».
«Не, матухна, другога роду таварчык: скажыце, у вас сяляне паміралі?»
«Ох, бацюхна, восемнаццаць чалавек!» сказала старая ўздыхнуўшы. «I памёр такі ўсё слаўны народ, усё работнікі. Пасля таго, праўда, нарадзіліся, ды што ў іх: усё такая дробязь. А засядацель пад’ехаў, падаткі, кажа, плаціць з душы. Народ мёртвы, а плаці, як за жывога. На мінулым тыдні згарэў у мяне каваль, такі быў мастак і слясарнае майстэрства ведаў».
«Хіба ў вас быў пажар, матухна?»
«Бог абараніў ад такой бяды, пажар быў-бы яшчэ горш; сам згарэў, бацюхна. У сярэдзіне ў яго неяк загарэлася, залішняе выпіў, толькі сіні агеньчык пайшоў ад яго, увесь сатлеў, сатлеў і пачарнеў, як вугаль, а такі быў мастак-каваль! і цяпер мне выехаць няма на чым, няма каму коней падкаваць».
«На ўсё воля божая, матухна!» сказаў Чычыкаў, уздыхнуўшы: «супроць мудрасці божай нічога нельга сказаць... Уступіце іх мне, Настасся Пятроўна».
«Каго, бацюхна?»
«Ды вось гэтых усіх, што памерлі».
«Ды як-жа ўступіць?»
«Ды так проста. Ці, калі хочаце, прадайце. Я вам за іх дам грошы».
«Ды як-жа гэта, я, сапраўды, ніяк не зразумею? Ці не хочаш ты іх адкопваць з зямлі?»
Чычыкаў убачыў, што старая хапіла далёка і што канешне трэба ёй растлумачыць, у чым справа. Каротка растлумачыў ён ёй, што перавод, ці купля будзе значыцца толькі на паперы і душы будуць прапісаны як-бы жывыя.
«Ды нашто-ж яны табе?» сказала старая, выпучыўшы на яго вочы.
«Гэта ўжо мая справа».
«Ды яны-ж мёртвыя».
«А хто-ж гаворыць, што яны жывыя? Таму вось і стратна вам, што яны мёртвыя: вы за іх плаціце, а цяпер я вас вызвалю ад клопатаў і плацяжу. Разумееце? Ды не толькі вызвалю, а яшчэ звыш таго дам вам пятнаццаць рублёў. Ну, цяпер ясна?»
«Дапраўды-ж, не ведаю», вымавіла гаспадыня павольна. «Я-ж мёртвых ніколі яшчэ не прадавала».
«Чаму не! Гэта-б хутчэй падобна было на дзіва, калі-б вы іх каму-небудзь прадалі.... Ці вы думаеце, што з іх ёсць сапраўды якая-небудзь карысць?»
«Не, гэтага я не думаю. Што-ж з іх за карысць, карысці ніякай няма. Мяне толькі тое і спыняе, што яны ўжо мёртвыя».
«Ну, баба, здаецца, цвёрдалобая!» падумаў сам сабе Чычыкаў. «Паслухайце, матухна. Ды вы разважце толькі добра: вы-ж церпіце страты. Плаціце за яго падаткі, як за жывога...»
«Ой, бацюхна мой, і не кажы пра гэта!» падхапіла памешчыца. «Яшчэ на трэцім тыдні ўнесла больш за паўтараста, ды засядацеля падмасліла».
«Ну, бачыце, матухна. А цяпер прыміце пад увагу толькі тое, што засядацеля вам больш падмасліваць не трэба, бо цяпер я плачу за іх; я, а не вы; я прымаю на сябе ўсе павіннасці. Я зраблю нават купчую за свае грошы, разумееце вы гэта?»
Старая задумалася. Яна бачыла, што справа, сапраўды, як быццам выгадная, ды толькі занадта новая і небывалая; а таму пачала моцна пабойвацца, каб як-небудзь не ашукаў яе гэты пакупец; прыехаў-жа бог ведае адкуль, ды яшчэ і ў начную пару.
«Дык што-ж, матухна, па руках, ці што?» гаварыў Чычыкаў.
«Дапраўды-ж, бацюхна мой, ніколі яшчэ не здаралася мне прадаваць нябожчыкаў. Жывых дык я ўступіла, вось і залетась Пратапопаву двух дзевак па сто рублёў кожную, і вельмі дзякаваў, такія вышлі слаўныя работніцы: самі сарвэткі ткуць».
«Ну, ды не аб жывых справа; бог з імі. Я пытаюся пра мёртвых».
«Дапраўды-ж, я баюся на першы пачатак, каб як-небудзь не атрымаць страты. Можа ты, бацюхна, мяне ашукваеш, а яны таго... яны больш як-небудзь каштуюць».
«Паслухайце, матухна... эх якія вы! што-ж яны могуць каштаваць? Памяркуйце: гэта-ж прах. Разумееце? гэта проста прах. Вы вазьміце ўсякую непатрэбную, апошнюю рэч, напрыклад, нават простую анучку, і анучцы ёсць цана: яе хоць, прынамсі, купяць на папяровую фабрыку, а гэта-ж ні на што не патрэбна. Ну, скажыце самі, на што яно патрэбна?»
«Гэта ўжо, сапраўды, так. Зусім ні на што не патрэбна; ды мяне-ж адно толькі і спыняе, што яны ўжо мёртвыя».
«Вось яе, дубагаловая якая!» сказаў сам сабе Чычыкаў, пачынаючы ўжо траціць цярплівасць. «Паспрабуй ты, зладзь з ёю! У пот увагнала, праклятая старая». Тут ён, дастаўшы з кішэні хустачку, пачаў абціраць пот, які сапраўды выступіў на ілбе. Аднак Чычыкаў дарэмна злаваў: іншы і паважаны, і дзяржаўны нават чалавек, а на справе выходзіць сапраўдная Каробачка. Як удзёўб што сабе ў галаву, дык ужо нічым яго не перасіліш, колькі ні прыводзь яму доказаў, ясных, як дзень, усё адскаквае ад яго, як гумавы мяч адскаквае ад сцяны. Абцёршы пот, Чычыкаў парашыў паспрабаваць, ці нельга навесці яе на троп з якога-небудзь іншага боку. «Вы, матухна», сказаў ён: «або не хочаце разумець слоў маіх, ці так знарок гаворыце, абы толькі што-небудзь гаварыць... Я вам даю грошы: пятнаццаць рублёў асігнацыямі. Разумееце? Гэта-ж грошы. Вы іх не знойдзеце на вуліцы. Ну прызнайцеся, паколькі прадалі мёд?»
«Па 12 рублёў пуд».
«Хапілі трохі граху на душу, матухна. Па дванаццаць не прадалі».
«Дальбог, прадала».
«Ну, бачыце? Дык затое-ж гэта мёд. Вы збіралі яго, можа, каля года з клопатам, старанна, з турботамі; ездзілі, марылі пчол, кармілі іх у склепе цэлую зіму, а мёртвыя душы справа не ад міра сего. Тут вы з свайго боку ніякай не прыкладалі стараннасці, на гэта была воля божая, каб яны пакінулі гэты свет, учыніўшы шкоду вашай гаспадарцы. Там вы атрымалі за працу, за стараннасць дванаццаць рублёў, а тут вы бярэце ні за што, дарэмна, ды і не дванаццаць, а пятнаццаць, ды і не срэбрам, а ўсё сінімі асігнацыямі». Пасля такога моцнага пераконання Чычыкаў амаль ужо не сумняваўся, што старая, нарэшце, падасца.
«Дапраўды-ж», адказала памешчыца: «мая такая нявопытная ўдовіна справа! Лепш ужо я крышку пачакаю, а мо’ пад’едуць купцы, ды папытаю цаны».
«Сорам, сорам, матухна! проста сорам! Ну, што вы гэта кажаце, падумайце самі! Хто-ж будзе купляць іх? На што яны ім? Ну, як ён можа прыстасаваць іх у абыходку?»
«А можа ў гаспадарцы як-небудзь выпадкам спатрэбяцца...» запярэчыла старая, ды і не скончыла гаварыць, разявіла рот і глядзела на яго амаль са страхам, хочучы ведаць, што ён на гэта скажа.
«Мёртвыя ў гаспадарцы! Вось куды хапілі! Вераб’ёў хіба пужаць начамі ў вашым гародзе, ці што?»
«З намі хрэсная сіла! Якія ты жахі гаворыш!» праказала старая, хрысцячыся.
«Куды-ж яшчэ вы іх хацелі прыстроіць. Ды, зрэшты, косці і магілы — усё вам застаецца: перавод толькі на паперы. Ну, дык што-ж? Як-жа? Адказвайце, прынамсі!»
Старая зноў задумалася.
«Аб чым-жа вы думаеце, Настасся Пятроўна?»
«Дапраўды, я ўсё ніяк не прыдумаю, як мне быць, лепш я вам пяньку прадам».
«Ды што-ж пянька? Злітуйцеся, я вас прашу зусім аб іншым, а вы мне пяньку сунеце! Пянька пянькою, другі раз прыеду, забяру і пяньку. Дык як-жа, Настасся Пятроўна?»
«Дальбог, тавар такі дзіўны, зусім небывалы!»
Тут Чычыкаў, канчаткова вышаў з межаў усякай цярплівасці, грымнуў, усердзіўшыся, крэслам аб падлогу і пажадаў ёй чорта.
Чорта памешчыца спалохалася надзвычайна. «Ох, не прыпамінай яго, бог з ім!» ускрыкнула яна, уся збялеўшы. «Яшчэ пазаўчора ўсю ноч мне сніўся акаянны. Надумалася я нанач загадаць на картах пасля малітвы, ды, відаць, пакараў вось бог і наслаў яго. Такі агідны прысніўся; а рогі дык даўжэй за бычыныя».
«Я дзіўлюся, як яны вам дзесяткамі не сняцца. З аднаго хрысціянскага чалавекалюбства хацеў: бачу — бедная ўдава гаруе, церпіць нястачы... ды згінь і прападзі з усёй вашай вёскай!»
«Ах, якія ты праклёны загінаеш!» сказала старая, гледзячы на яго са страхам.
«Ды не знойдзеш слоў з вамі! Дапраўды, як які-небудзь, не кажучы благога слова, дварняк, што ляжыць на сене: і сам не есць сена, і другім не дае. Я хацеў раней купляць у вас гаспадарчыя прадукты розныя, бо я і казённыя падрады таксама вяду...» Тут ён падхлусіў, хоць і мімаходзь, і без усякага далейшага разважання, але нечакана ўдала. Казённыя падрады падзейнічалі моцна на Настассю Пятроўну, прынамсі, яна вымавіла ўжо амаль упрашальным голасам: «Ды чаго ты разгневаўся так горача? Калі-б я ведала раней, што ты такі злосны, дык я зусім-бы табе і не пярэчыла».
«Ёсць праз што гневацца! Справа яйка выедзенага не варта, а я яшчэ буду праз яе гневацца!»
«Ну, добра, я гатова аддаць за пятнаццаць асігнацый! толькі глядзі, бацюхна мой, наконт падрадаў: калі здарыцца мукі купіць аржаной, ці грэцкай, або круп ці жывёлы бітай, дык ужо, калі ласка, не пакрыўдзь мяне».
«Не, матухна, не пакрыўджу», гаварыў ён, а тым часам абціраў рукой пот, які ў тры ручаі ліўся па яго твары. Ён распытаў яе, ці не мае яна ў горадзе якога-небудзь паверанага ці знаёмага, якога-б магла ўпаўнаважыць зрабіць купчую і ўсё, што належыць. «Як-жа, пратапопа, айца Кірыла, сын служыць у палаце», сказала Каробачка. Чычыкаў папрасіў яе напісаць да яго давёранае пісьмо і, каб пазбавіцца ад лішніх цяжкасцей, сам нават узяўся яго скласці.
«Добра-б было», падумала тым часам сама сабе Каробачка: «калі-б ён забіраў у мяне ў казну муку і жывёлу трэба яго задобрыць: цеста з учарашняга вечара яшчэ засталося, дык пайсці сказаць Фяцінні, каб напякла блінцоў; добра было-б таксама загнуць пірог прэсны з яйкам, у мянё яго добра загінаюць, ды і часу бярэ няшмат». Гаспадыня вышла з тым, каб ажыццявіць думку наконт пірага і, мабыць; папоўніць яе і іншымі творамі хатняй пякарні і кухні; а Чычыкаў вышаў у гасціную, дзе правёў ноч, з тым, каб дастаць патрэбныя паперы са сваёй шкатулкі. У гасцінай даўно ўжо было ўсё прыбрана, раскошныя пярыны вынесены, перад канапай стаяў накрыты стол. Паставіўшы на яго шкатулку, ён крыху адпачыў, бо адчуваў, што быў увесь у поце, як у рацэ: ўсё, што ні было на ім, пачынаючы ад сарочкі да шкарпэтак, усё было мокрае. «Гэтак замарыла, праклятая старая!» сказаў ён, крыху адпачыўшы, і адамкнуў шкатулку. Аўтар упэўнены, што ёсць чытачы такія цікаўныя, якія пажадаюць нават даведацца аб плане і ўнутраной будове шкатулкі. Няхай так, чаму-ж не задаволіць! Вось яна, унутраная будова: у самай сярэдзіне мыльніца, за мыльніцаю шэсць-сем вузенькіх перагародак для брытваў; потым квадратныя закавулкі для пясочніцы [10 ] і чарнільніцы з выдзяўбанаю паміж імі лодачкай для пёраў, сургучоў і ўсяго, што даўжэй памерам; потым розныя перагародачкі з накрывачкамі і без накрывачак для таго, што карацей, напоўненыя білетамі візітнымі, пахавальнымі, тэатральнымі і іншымі, якія складаліся на памяць. Уся верхняя скрынка з усімі перагародкамі вымалася, пад ёй было месца, занятае кіпамі папер велічынёю з ліст, потым ішла маленькая патайная скрыначка для грошай, якая высоўвалася непрыкметна з боку шкатулкі. Яна заўсёды так паспешна высоўвалася і засоўвалася ў тую-ж хвіліну гаспадаром, што нельга сказаць напэўна, колькі было там грошай. Чычыкаў тут-жа заняўся і, завастрыўшы пяро, пачаў пісаць. У гэты час увайшла гаспадыня.
«Добрая ў цябе скрыначка, бацюхна», сказала яна, падсеўшы да яго. «Мабыць, у Маскве купіў яе?»
«У Маскве», адказаў Чычыкаў, працягваючы пісаць.
«Я ўжо ведала гэта: там усё добрая работа. Пазалетась сястра мая прывёзла адтуль цёплыя боцікі для дзяцей: такі моцны тавар, да гэтага часу носіцца. Авохці, колькі ў цябе тут гербавай паперы!» гаварыла яна далей, зазірнуўшы да яго ў шкатулку. I сапраўды, гербавай паперы было там нямала.
«Хоць-бы мне лісток падараваў! а ў мяне такая нястача; здарыцца ў суд просьбу падаць, дык і няма на чым».
Чычыкаў растлумачыў ёй, што гэта папера не такога роду, што яна прызначана для купчых крэпасцей, а не для просьбаў. Аднак, каб супакоіць яе, ён даў ёй нейкі ліст на рубель цаною. Напісаўшы пісьмо, ён даў ёй падпісацца і папрасіў маленькі спісачак мужыкоў. Выявілася, што памешчыца не вяла ніякіх запісак, ні спісаў, а ведала амаль усіх напамяць; ён прымусіў яе тут-жа прадыктаваць іх. Некаторыя сяляне крыху здзівілі яго сваімі прозвішчамі, а яшчэ больш мянушкамі, так што ён кожны раз, чуючы іх, перш спыняўся, а потым пачынаў пісаць ужо. Асабліва здзівіў яго нейкі Пётр Савельеў Неуважай-Карыта, так што ён не мог не сказаць: «Гэтакі доўгі!» Другі меў прычэплены да імені Каровій кірпіч, іншы быў проста: Калясо Іван. Канчаючы пісаць, ён пацягнуў крыху да сябе носам паветра і пачуў прывабны пах чагосьці гарачага ў масле.
«Прашу пакорна закусіць», сказала гаспадыня. Чычыкаў азірнуўся і ўбачыў, што на стале стаялі ўжо грыбкі, піражкі, скарадумкі [11 ], шанішкі [12 ], праглы [13 ], блінцы, праснакі з рознымі прыпёкамі; прыпёкай з цыбулькай, прыпёкай з макам, прыпёкай з тварагом, прыпёкай са сняточкамі, і чаго толькі не было.
«Прэсны пірог з яйкам!» сказала гаспадыня.
Чычыкаў падсунуўся да прэснага пірага з яйкам і, з’еўшы тут-жа больш за палавіну, пахваліў яго. I сапраўды, пірог сам па сабе быў смачны, а пасля ўсяе тузяніны са старой здаўся яшчэ смачнейшым.
«А блінцоў?» сказала гаспадыня.
У адказ на гэта Чычыкаў згарнуў тры блінцы разам і, памачыўшы іх у растопленае масла, адправіў у рот, а губы і рукі абцёр сарвэткай. Паўтарыўшы гэта разы са тры, ён папрасіў гаспадыню загадаць запрэгчы яго брычку. Настасся Пятроўна зараз-жа паслала Фяцінню, загадаўшы ў той-жа час прынесці яшчэ гарачых блінцоў.
«У вас, матухна, блінцы вельмі смачныя», сказаў Чычыкаў, узяўшыся за прынесеныя гарачыя.
«Ды ў мяне іх такі добра пякуць», сказала гаспадыня; «ды вось бяда, ураджай дрэнны, мука ўжо такая не авантажная... Ды што-ж, бацюхна, вы так спяшаецеся?» прагаварыла яна, убачыўшы, што Чычыкаў узяў у рукі шапку; «дарэчы і брычка-ж яшчэ не запрэжана».
«Вось бачыш, бацюхна, і брычка твая яшчэ не гатова», сказала гаспадыня, калі яны вышлі на ганак.
«Будзе, будзе гатова. Раскажыце толькі мне, як выбрацца на гасцінец». «Як-бы гэта зрабіць?» сказала гаспадыня. «Расказаць вось цяжка, паваротак многа; хіба я табе дам дзяўчынку, каб правяла. У цябе-ж, пэўна, месца ёсць на козлах, дзе-б прысесці ёй?»
«Як не быць».
«Няхай так, я табе дам дзяўчынку; яна ў мяне ведае дарогу, толькі ты глядзі, не звязі яе, у мяне ўжо адну звезлі купцы».
Чычыкаў запэўніў яе, што не звязе, і Каробачка, супакоіўшыся, пачала ўжо разглядаць усё, што было на яе двары; утаропіла вочы на ключніцу, якая выносіла з кладоўкі драўляную конаўку з мёдам, на мужыка, што паказаўся ў варотах, і пакрысе ўся перасялілася ў гаспадарчае жыццё. Але навошта так доўга займацца Каробачкай? Ці Каробачка, ці Манілаў, ці гаспадарчае жыццё, ці негаспадарчае — міма іх! Не тое на свеце дзіўна зроблена: вясёлае ў момант ператворыцца ў сумнае, калі толькі доўга застаішся перад ім, і тады бог ведае, што прыдзе ў галаву. Можа, пачнеш нават думаць: а ці сапраўды Каробачка стаіць так нізка на бясконцай лесніцы чалавечага дасканалення? Ці сапраўды такое вялікае бяздонне, што аддзяляе яе ад сястры яе, недасяжна адгароджанай сценамі арыстакратычнага дома з пахучымі чыгуннымі лесніцамі, ззяючай меддзю, чырвоным дрэвам і дыванамі, якая пазяхае за недачытанай кнігай у чаканні дасціпна-свецкага візіта, дзе ёй надарыцца выпадак бліснуць розумам і выказаць завучаныя думкі, — думкі, што займаюць паводле законаў моды на цэлы тыдзень горад, думкі не аб тым, што робіцца ў яе доме і ў не маёнтках, заблытаных і разладжаных, дзякуючы няведанню гаспадарчай справы, а аб тым, які палітычны пераварот рыхтуецца ва Францыі, які напрамак прыняў модны каталіцызм. Але міма, міма! Навошта гаварыць пра гэта? Але чаму-ж сярод безразважных, вясёлых, бясклопатных хвілін, сам сабою, раптам праімчыцца нейкі дзівосны струмень: яшчэ смех не паспеў зусім збегчы з твару, а ўжо стаў іншым сярод тых самых людзей, і ўжо іншым святлом азарыўся твар...
«А вось брычка, вось брычка!» закрычаў Чычыкаў, убачыўшы, нарэшце, пад’язджаўшую сваю брычку. «Што-ж ты, балван, так доўга корпаўся? Відаць, учарашні хмель у цябе не ўвесь яшчэ выветрыла».
Селіфан на гэта нічога не адказаў.
«Бывайце, матухна! А што-ж, дзе ваша дзяўчынка?»
«Эй, Пелагея», сказала памешчыца адзінаццацігадовай дзяўчынцы, што стаяла каля ганка ў сукенцы з хатняга тоўстага пафарбаванага палатна і з босымі нагамі, якія здалёк можна было палічыць за боты, так яны былі аблеплены свежай граззю. «Пакажы вось пану дарогу».
Селіфан дапамог узлезці на козлы дзяўчынцы, якая, стаўшы адной нагой на панскую прыступку, спачатку запэцкала яе граззю, а потым ужо ўзлезла наверх і села каля яго. Услед за ёю і сам Чычыкаў паставіў нагу на прыступку і, нагнуўшы брычку на правы бок, бо быў цяжкаваты, нарэшце, умасціўся, сказаўшы: «а! цяпер добра! Бывайце, матухна!» Коні рушылі.
Селіфан усю дарогу быў суровы і разам з тым вельмі ўважлівы да сваёй справы, што здаралася з ім заўсёды пасля таго, калі ён быў у чым-небудзь вінаваты або п’яны. Коні былі да бляску вычышчаны. Хамут на адным з іх, які надзяваўся да таго часу амаль заўсёды падраным, так што з-пад скуры вытыркала пакулле, быў па-майстэрску зашыты. Усю дарогу быў ён маўклівы, толькі пасцёбваў пугаю і не звяртаўся з ніякай павучальнай размовай да коней, хоць пярэстаму каню, вядома, хацелася-б выслухаць што-небудзь павучальнае, бо ў гэты час лейцы заўсёды неяк ляніва трымаліся ў руках гаваркога фурмана і пуга толькі для формы гуляла над спінамі. Але з панурых вуснаў чуваць былі на гэты раз адны аднастайна-непрыемныя выгукі: «Ну-ж, ну, варона! разяўляйся!» і больш нічога. Нават сам гняды і Засядацель былі нездаволены, не пачуўшы ні разу ні мілыя, ні шаноўныя. Пярэсты адчуваў непрыемнейшыя ўдары па сваіх поўных і шырокіх частках. «Бач ты, як разнесла яго!» думаў ён сам сабе, крыху стрыгучы вушамі. «Глядзі, ведае, дзе біць! Не сцебане проста па спіне, а так і выбірае месца, дзе пажывей, па вушах зачэпіць, ці пад чэрава хвасяне».
«Направа ці што?» з такім сухім пытаннем звярнуўся Селіфан да дзяўчынкі, што сядзела каля яго, паказваючы ёй пугаю на пачарнелую ад дажджу дарогу паміж ярказялёнымі, пасвяжэўшымі палямі.
«Не, не, я сама пакажу», адказала дзяўчынка.
«Куды-ж?» сказаў Селіфан, калі пад’ехалі бліжэй.
«Вось куды», адказала дзяўчынка, паказваючы рукой.
«Эх ты!» сказаў Селіфан. «Ды гэта-ж і ёсць направа: не ведае, дзе права, дзе лева!»
Хоць дзень быў вельмі харошы, але зямля стала такая гразкая, што колы брычкі, захватваючы гразь, хутка пакрыліся ёю, як лямцам, ад чаго экіпаж значна пацяжэў; да таго-ж грунт быў незвычайна гліністы і ліпкі. Тое і другое было прычынаю таго, што яны не маглі выбрацца з прасёлкаў раней поўдня. Без дзяўчынкі было-б цяжка зрабіць і гэта, бо дарогі распаўзаліся ва ўсе бакі, як злоўленыя ракі, калі іх зысыплюць з торбы, і Селіфану давялося-б пакалясіць ужо не па сваёй віке. Хутка дзяўчынка паказала рукою на чарнеўшы здалёк будынак, сказаўшы: «Вунь гасцінец!»
«А будынак?» запытаў Селіфан.
«Тракцір», сказала дзяўчынка.
«Ну, цяпер мы самі даедзем», сказаў Селіфан: «ідзі сабе дамоў».
Ён спыніўся і дапамог ёй злезці, прагаварыўшы праз зубы; «эх ты, чорнаногая!»
Чычыкаў даў ёй мядзяны грош, і яна папаўзла дамоў, ужо здаволеная тым, што пасядзела на козлах.