Герой наш напужаўся аднак не на жарт. Хоць брычка імчалася на зламанне карку, і вёска Наздрова даўно знікла з вачэй, закрыўшыся палямі, лагчынамі і ўзгоркамі, але ён усё яшчэ пазіраў назад са страхам, быццам чакаючы, што вось-вось наляціць пагоня. Ён насілу пераводзіў дух, і калі папрабаваў прыкласці руку да сэрца, дык адчуў, што яно білася як перапёлка ў клетцы. «Гэтакую лазню задаў! Глядзі ты які!» Тут шмат было афяравана Наздрову ўсякіх нялёгкіх і моцных пажаданняў; трапіліся нават і нядобрыя словы. Што-ж рабіць? Рускі чалавек, ды яшчэ ў злосці. Да таго-ж справа была зусім нежартоўная. «Што ні гавары», сказаў ён сам сабе: «а каб не нахапіўся капітан-спраўнік, мне, можа, не давялося-б больш і на свет божы глянуць! Прапаў-бы як бурбалка на вадзе, без ніякага следу, не пакінуўшы нашчадкаў, не даўшы будучым дзецям ні багацця, ні чэснага імя». Герой наш вельмі клапаціўся аб сваіх нашчадках.
«Вось які дрэнны пан!» думаў сам сабе Селіфан, «я яшчэ не бачыў такога пана. Гэта значыць плюнуць-бы яму за гэта! Ты лепш чалавеку не дай есці, а каня ты павінен накарміць, бо конь любіць авёс. Гэта яго харч: што, напрыклад, нам яда, то для яго авёс, ён яго харч».
Коні таксама, здавалася, думалі нявыгадна пра Наздрова: не толькі гняды і Засядацель, але і сам пярэсты быў не ў настроі. Хоць на яго долю і прыпадаў заўсёды авёс горшы, і Селіфан сыпаў яму ў карыта, не іначай, як сказаўшы перш: эх ты, падлюка! Але, аднак, гэта ўсё-ж быў авёс, а не простае сена, ён жаваў яго з прыемнасцю і часта запускаў доўгую морду сваю ў карытцы да таварышоў, пакаштаваць, які ў іх быў харч, асабліва, калі Селіфана не было ў стайні, але цяпер адно сена: нядобра; усе былі незадаволены.
Але хутка ўсе незадаволеныя былі спынены сярод выказванняў сваіх раптоўным і зусім нечаканым чынам. Усе, не выключаючы і самога фурмана, апамяталіся і ачухаліся толькі тады, калі на іх наляцела каляска з шасцерыком коней, і амаль над галовамі іх пачуліся крыкі дам, што сядзелі ў калясцы, лаянка і пагрозы чужога фурмана: «Ах ты, шэльма гэтакі; я-ж крычаў табе ўголас: зварочвай, варона, направа! П’яны ты, ці што?» Селіфан адчуў свой промах, але паколькі рускі чалавек не любіць прызнацца перад другім, што ён вінаваты, дык тут-жа вымавіў ён, зрабіўшы важны выгляд: «А ты што так разляцеўся? Вочы свае ў карчме залажыў, ці што?» Услед за гэтым ён узяўся асаджваць назад брычку, каб вызваліцца такім чынам з чужой збруі, але не так лёгка гэта было зрабіць, усё пераблыталася. Пярэсты з цікавасцю абнюхваў новых сваіх прыяцеляў, якія апынуліся па абодвух баках яго. Тымчасам дамы, што сядзелі ў калясцы, глядзелі на ўсё гэта з выразам страху на тварах. Адна была старая; другая маладзенькая, шаснаццацігадовая, з залацістымі валасамі, надта ўдала і міла прыгладжанымі на невялікай галоўцы. Прыгожанькі авал твару яе кругліўся, як свежанькае яечка, і, падобна яму, бялеў нейкай празрыстай белізною, калі свежае, толькі што знесенае, яно трымаецца супроць сонца ў смуглявых руках выпрабоўваючай яго ключніцы і прапускае праз сябе праменні ззяючага сонца; яе тоненькія вушкі таксама прасвечвалі, ружавеючы ад цёплага святла, якое праходзіла праз іх. Пры гэтым спалох у адкрытых, застыглых вуснах, на вачах слёзы — усё гэта ў ёй было так міла, што герой наш глядзеў на яе некалькі хвілін, не звяртаючы ніякай увагі на тузаніну, якая адбылася паміж коньмі і фурманамі. «Асаджвай, ці што, ніжагародская варона!» крычаў чужы фурман. Селіфан пацягнуў лейцы назад, чужы фурман зрабіў тое-ж самае, коні крыху падаліся назад і потым зноў збіліся, пераступіўшы пастронкі. Пры гэтай акалічнасці пярэстаму каню так спадабалася новае знаёмства, што ён ніяк не хацеў выхадзіць з каляіны, у якую трапіў непрадбачаным чынам, і, паклаўшы сваю морду на шыю свайго новага прыяцеля, здавалася, штосьці нашэптваў яму ў самае вуха, мусібыць, страшэнную лухту, бо прыезджы безупынна трос вушамі.
На такую сумятню паспелі, аднак-жа, сабрацца мужыкі з вёскі, якая была, на шчасце, недалёка. Паколькі такое відовішча для мужыка сапраўднае задавальненне, усёроўна, што для немца газеты, або клуб, дык хутка каля экіпажа сабралася іх безліч, і ў вёсцы засталіся толькі старыя бабы ды малыя дзеці. Пастронкі адвязалі; некалькі штуршкоў пярэстаму каню ў морду змусілі яго падацца назад; словам іх разблыталі і развялі. Але ці дакука, якую адчулі прыезджыя коні праз тое, што разлучылі іх з прыяцелямі, ці проста дурасць, толькі, колькі ні сцёбаў іх фурман, яны не краталіся і стаялі, як укопаныя. Удзел мужыкоў узрос да неймавернай ступені. Яны адзін перад адным соваліся з парадай: «Ідзі, Андрушка, правядзі ты прысцяжнога, што з правага боку, а дзядзька Міцяй няхай сядзе верхам на караннога! Садзіся, дзядзька Міцяй!» Сухарлявы і доўгі дзядзька Міцяй з рыжай барадой узлез на караннога каня і зрабіўся падобным да вясковае званіцы ці, лепш, да кручка, якім дастаюць ваду са студні. Фурман ударыў па конях, але не на тое ішло, нічога не дапамог і дзядзька Міцяй. «Стой, стой!» крычалі мужыкі: садзіся ты, дзядзька Міцяй, на прысцяжнога, а на караннога няхай сядзе дзядзька Міняй!» Дзядзька Міняй, шырокаплечы мужык з чорнаю, як вугаль, барадою і жыватом, падобным да таго велізарнага самавара, дзе варыцца збіцень для ўсяго азяблага рынка, ахвотна сеў на караннога, які ледзь не прыгнуўся лад ім да зямлі. «Цяпер справа пойдзе!» крычалі мужыкі. «Наярвай, наярвай яго, прышпандор пугаю вунь таго, таго буланага, што ён раскірэчваецца, як карамора?» [29 ]Але ўбачыўшы, што справа не ішла і не дапамагло ніякае наярванне, дзядзька Міцяй і дзядзька Міняй селі абодва на караннога, а на прысцяжнога пасадзілі Андрушку. Нарэшце, фурман, страціўшы цярплівасць, прагнаў і дзядзьку Міцяя і дзядзьку Міняя, і добра зрабіў, бо ад коней пайшла такая пара, як быццам яны праімчалі адным духам станцыю. Ён даў ім хвіліну адпачыць, пасля чаго яны пайшлі самі сабой. На працягу ўсёй гэтай мітусяніны Чычыкаў глядзеў вельмі ўважліва на маладзенькую незнаёмую. Ён хацеў некалькі разоў з ёю загаварыць, але так неяк не давялося. А тым часам дамы паехалі, прыгожанькая галоўка з тоненькімі рысамі твару і тоненькім станам знікла, як нешта падобнае да здані, і зноў засталася — дарога, брычка, тройка знаёмых чытачу коней, Селіфан, Чычыкаў, гладзь і пустата навакольных палёў. Усюды, дзе-б ні было ў жыцці, ці сярод чорствых, шурпата-бедных і неахайна-пляснеючых ніжэйшых радоў яго, ці сярод аднастайна-халодных і нудна-ахайных саслоўяў вышэйшых, усюды хоць раз сустрэнецца на шляху чалавеку з’ява, не падобная да ўсяго таго, што здаралася яму бачыць дагэтуль, якая хоць раз абудзіць у ім пачуццё, не падобнае да тых, якія суджана яму адчуваць усё жыццё. Усюды наўпоперак якім-бы там ні было смуткам, з якіх пляцецца жыццё наша, весела праімчыцца ззяючая радасць, як часам бліскучы экіпаж з залатой збруяй, карціннымі коньмі і ззяючым бляскам шкла, раптам нечакана пранясецца паўз якую-небудзь глухую бедную вёску, што не бачыла нічога, акрамя вясковых калёс, і доўга мужыкі стаяць, пазіраючы з разяўленымі ратам, не надзяваючы шапак, хоць ужо даўно пранёсся і знік з відавоку дзівосны экіпаж. Так і бландзінка таксама раптам зусім нечаканым чынам паказалася ў нашай аповесці і таксама знікла. Каб трапіў на той час замест Чычыкава які-небудзь дваццацігадовы юнак, ці гусар ён, ці студэнт ён, ці проста толькі што пачаўшы жыццёвы шлях, — і божа! чаго-б не прачнулася, не заварушылася, не загаварыла ў ім! Доўга-б стаяў ён абясчулены на адным месцы, утаропіўшы бяссэнсна вочы ў далечыню, забыўшы і дарогу, і ўсе вымовы, якія чакаюць наперадзе, і распяканні за спазненне, забыўшы і сябе, і службу, і свет, і ўсё, што ні ёсць на свеце.
Але герой наш ужо быў сярэдніх год і асцярожна-ахалоджанага характару. Ён таксама задумаўся і думаў, але больш станоўча, не так безразважныя і нават часткова вельмі грунтоўныя былі яго думкі. «Слаўная кабетка!» сказаў ён, адчыніўшы табакерку і панюхаўшы табакі. «Але-ж, што, галоўнае, у ёй прывабна? Прывабна тое, што яна зараз толькі, як відаць, выпушчана з якога-небудзь пансіёна ці інстытута, што ў ёй, як кажуць, няма яшчэ нічога бабскага, г. зн. іменна таго, што ў іх ёсць самага непрыемнага. Яна цяпер, як дзіцянё, усё ў ёй проста, яна скажа, што ёй уздумаецца, засмяецца, дзе захоча смяяцца. З яе ўсё можна зрабіць, яна можа быць цуд, а можа выйсці і дрэнь, і выйдзе дрэнь. Вось няхай толькі за яе возьмуцца мамулькі ды цётачкі. За адзін год яе так напоўняць усякім баб’ём, што сам родны бацька не пазнае. Адкуль возьмецца і надзіманасць, і манернасць, пачне варочацца па завучаных настаўленнях, пачне ламаць галаву і прыдумляць, з кім, і як, і колькі трэба гаварыць, як на каго глядзець, кожную хвіліну будзе баяцца, каб не сказаць больш, чым трэба, заблытаецца нарэшце сама і скончыцца тым, што пачне нарэшце хлусіць усё жыццё, і выйдзе проста чорт ведае што!» Тут ён крыху памаўчаў і потым дадаў: «А цікава ведаць, з якіх яна? што, як бацька яе? ці багаты памешчык паважнага характару, ці проста добрамыслячы чалавек з капіталам, прыдбаным на службе? Бо калі, скажам, гэтай дзяўчыне ды даць тысячонак дзвесце пасагу, з яе мог-бы выйсці вёльмі-вельмі ласы кавалачак. Гэта магло-б скласці, так сказаць, шчасце прыстойнага чалавека». Дзвесце тысячонак пачалі так прывабна малявацца ў галаве яго, што ён унутрана пачаў сердаваць на самога сябе, чаму на працягу важданіны каля экіпажаў не разведаў ад фарэйтара, або фурмана, хто такія былі праезджыя. Хутка аднак-жа паказалася вёска Сабакевіча, якая рассеяла яго думкі і прымусіла іх звярнуцца да свайго заўсёднага прадмета.
Вёска здалася яму даволі вялікай, два лясы, бярозавы і сасновы, як два крылы, адно цямней, другое святлей, былі ў ей з правага і левага боку, пасярэдзіне відаць быў драўляны дом з мезанінам, чырвоным дахам і цёмнашэрымі ці лепш дзікімі сценамі, дом накшталт тых, якія ў нас будуюць для ваенных пасяленняў і нямецкіх каланістаў. Было прыкметна, што пры пабудове яго архітэктар безупынна змагаўся з густам гаспадара. Архітэктар быў педант і хацеў сіметрыі, гаспадар — выгаднасці і, як відаць, з прычыны таго, забіў на адным баку ўсе адпаведныя вокны і пракруціў замест іх адно маленькае, якое, мабыць, патрэбна было для цёмнай каморкі. Франтон [30 ] таксама ніяк не прышоўся пасярэдзіне дома, як ні намагаўся архітэктар, бо гаспадар загадаў адну калону з боку выкінуць, і таму атрымалася не чатыры калоны, як было вызначана, а толькі тры. Двор абкружаны быў моцнаю і надзвычай тоўстаю драўлянаю рашоткаю. Памешчык, здавалася, шмат клапаціўся аб трываласці. На стайню, хлявы і кухні было выкарыстана цяжкое і тоўстае бярвенне, прызначанае стаяць вякі. Вясковыя хаты мужыкоў таксама зрублены былі на дзіва: не было гладка вычасаных сцен, разьбяных узораў і іншых выдумак, але ўсё было прыгнана шчыльна і як след. Нават студня была апраўлена ў такі моцны дуб, які ідзе толькі на млыны ды на караблі. Словам, усё, на што ні глядзеў ён, было трывалым, дзябёлым, у нейкім моцным і нязграбным парадку. Пад’язджаючы да ганку, заўважыў ён што з акна амаль адначасова выглянулі два твары: жаночы ў каптуры, вузкі, доўгі, як агурок, і мужчынскі, круглы, шырокі, як малдаванскія гарбузы пад назвай гарлянкі, з якіх робяць на Русі балалайкі, двухструнныя, лёгкія балалайкі, красу і пацеху зухаватага дваццацігадовага хлапца, міргача і франта, што і падміргвае, і падсвіствае на белагрудых і белашыіх дзяўчат, якія сабраліся паслухаць яго ціхаструннае трынканне. Выглянуўшы, абодва твары ў тую-ж хвіліну схаваліся. На ганак вышаў лакей у шэрай куртцы з блакітным стаячым каўняром і ўвёў Чычыкава ў сенцы, куды вышаў ужо сам гаспадар. Убачыўшы гасця, ён сказаў адрывіста прашу! і павёў яго ва ўнутраныя пакоі.
Калі Чычыкаў глянуў скоса на Сабакевіча, ён яму на гэты раз здаўся вельмі падобны да мядзведзя сярэдняй велічыні. Для давяршэння падабенства фрак на ім быў зусім мядзвежага колеру, рукавы доўгія, панталоны доўгія, ступнямі хадзіў ён і крыва і коса і безупынна наступаў на чужыя ногі. Колер твару меў гартаваны, гарачы, які бывае на медным пятаку. Вядома, што ёсць шмат на свеце такіх твараў, над апрацоўкай якіх натура не доўга мудравала, не ўжывала ніякіх тонкіх інструментаў, напрыклад: напільнікаў, свярдзёлкаў і іншага, але проста секла з усяго пляча: секанула тапаром раз — вышаў нос, секанула другі — вышлі губы, вялікім свердлам калупнула вочы і, не абгабляваўшы, пусціла на свет сказаўшы: «жыве!» Такое-ж самае моцнае і на дзіва скалочанае аблічча было ў Сабакевіча: трымаў ён яго больш уніз, чым угору, шыяй не варочаў зусім і, з прычыны такога непавароту, рэдка глядзеў на таго, з кім гаварыў, але заўсёды ці на рог печы, ці на дзверы. Чычыкаў яшчэ раз глянуў на яго скоса, калі праходзілі яны сталовую: мядзведзь! сапраўдны мядзведзь! Трэба-ж такое дзіўнае збліжэнне: яго нават звалі Міхайлам Сямёнавічам. Ведаючы яго звычку наступаць на ногі, ён вельмі асцярожна перасоўваў сваімі і даваў яму дарогу наперад. Гаспадар, здавалася, сам адчуваў за сабой гэты грэх і ў тую-ж хвіліну запытаў: «ці не патурбаваў я вас?» Але Чычыкаў падзякаваў, сказаўшы, што яшчэ не здарылася ніякай турботы.
Увайшоўшы ў гасціную, Сабакевіч паказаў на крэсла, сказаўшы зноў: прашу! Сядаючы, Чычыкаў зірнуў на сцены і на карціны, якія віселі на іх. На карцінах усё былі малайцы, усё грэчаскія палкаводцы, гравіраваныя ва ўвесь рост: Маўракардато ў чырвоных панталонах і мундзіры з акулярамі на носе, Міаулі, Канары [31 ]. Усе гэтыя героі былі з такімі тоўстымі ляжкамі і нечуванымі вусамі, што дрыжыкі прабягалі па целе. Паміж здаравеннымі грэкамі невядома якім чынам і для чаго змясціўся Багратыён, сухарлявы, худзенькі з маленькімі сцягамі і гарматамі ўнізе і ў самых вузенькіх рамках. Потым зноў ішла гераіня грэчаская Бабеліна [32 ], адна нага якой здавалася большай, чым усё тулава тых франтаў, якія напаўняюць цяперашнія гасціныя. Гаспадар, будучы сам здаровым чалавекам і дужым, здавалася хацеў, каб і пакой яго ўпрыгожвалі таксама людзі моцныя і здаровыя. Каля Бабеліны пры самым акне вісела клетка, з якой глядзеў дрозд цёмнага колеру з белымі крапінкамі, вельмі падобны таксама да Сабакевіча. Госць і гаспадар не паспелі памаўчаць двух хвілін, як дзверы ў гасціную адчыніліся, і ўвайшла гаспадыня, дама вельмі высокая ў каптуры з істужкамі, перафарбаванымі хатняю фарбаю. Увайшла яна спаважна, трымаючы галаву проста, як пальма.
«Гэта мая Феадулія Іванаўна!» сказаў Сабакевіч.
Чычыкаў падышоў да ручкі Феадуліі Іванаўны, якую яна амаль упхнула яму ў губы, прычым ён меў магчымасць заўважыць, што рукі былі памыты агурочным расолам.
«Душачка, рэкамендую табе», гаварыў далей Сабакевіч: «Павел Іванавіч Чычыкаў! У губернатара і паштмейстара меў гонар пазнаёміцца».
Феадулія Іванаўна папрасіла садзіцца, сказаўшы таксама прашу! і зрабіўшы рух галавой, падобна актрысам, якія іграюць каралеў. Пасля яна села на канапе, накрылася сваёй мерыносавай хусткай і ўжо не варухнула больш ні вокам, ні брывом.
Чычыкаў зноў падняў вочы ўгору, зноў убачыў Канары з тоўстымі ляжкамі і бясконцымі вусамі, Бабеліну і дразда ў клетцы.
Амаль на працягу цэлых пяці хвілін усе захоўвалі маўчанне; чуваць было толькі, як дрозд стукаў носам аб дрэва драўлянай клеткі, на дне якой ён дзёўб хлебныя крошкі. Чычыкаў яшчэ раз азірнуў пакой і ўсё, што ў ім было, — усё было трывалае, нязграбнае ў вышэйшай ступені і мела нейкае дзіўнае падабенства з самім гаспадаром дома: у кутку гасцінай стаяла пузатае арэхавае бюро на недарэчнейшых чатырох нагах, сапраўдны мядзведзь. Стол, крэслы, цвёрдыя і мяккія, усё было самай цяжкой і няўтульнай якасці, словам, кожная рэч, кожнае крэсла, здавалася, гаварыла: я таксама Сабакевіч! або: і я таксама вельмі падобна да Сабакевіча.
«Мы пра вас успаміналі ў старшыні палаты, у Івана Грыгор’евіча», сказаў нарэшце Чычыкаў, бачачы, што ніхто не збіраецца пачынаць размову: «у мінулы чацвер вельмі прыемна правялі там час».
«Так, я не быў тады ў старшыні», адказаў Сабакевіч.
«А цудоўны чалавек!»
«Хто такі?» сказаў Сабакевіч, гледзячы на рог печы.
«Старшыня».
«Ну, можа, гэта вам так здалося: ён толькі што масон, а такі дурань, якога свет не ствараў».
Чычыкаў крыху быў азадачаны такою, некалькі рэзкай характарыстыкай, але потым, паправіўшыся, казаў далей: «Вядома, усякі чалавек не без слабасцей, але затое губернатар — які цудоўнейшы чалавек!»
«Губернатар цудоўнейшы чалавек?»
«Так, ці-ж не праўда?»
«Першы разбойнік у свеце!»
«Як губернатар разбойнік?» сказаў Чычыкаў, і зусім не мог зразумець, як губернатар мог трапіць у разбойнікі. «Прызнаюся, гэтага я ніяк-бы не падумаў», працягваў ён. «Але дазвольце аднак-жа заўважыць: учынкі яго зусім не такія, наадварот, хутчэй нават мяккасці ў ім многа». Тут ён прывёў у доказ нават кашалькі, вышытыя яго ўласнымі рукамі, і адазваўся з пахвалою аб ласкавым выразе яго твару.
«Твар разбойніцкі!» сказаў Сабакевіч. «Дайце яму толькі нож, ды выпусціце на гасцінец, зарэжа, за капейку зарэжа? Ён, ды яшчэ віцэ-губернатар, гэта Гога і Магога».
«Не, ён з імі не ў згодзе», падумаў сам сабе Чычыкаў «А вось загавару я з ім аб паліцэймейстары? Ён здаецца, сябра яго». — «Між іншым, што да мяне», сказаў ён, «мне, прызнаюся: больш за ўсіх падабаецца паліцэймейстар. Нейкі гэтакі характар просты, шчыры; у твары відаць штосьці сардэчнае».
«Махляр!» сказаў Сабакевіч вельмі павольна, «прадасць, ашукае, яшчэ і паабедае з вамі! Я іх ведаю ўсіх: гэта ўсе махляры, увесь горад там такі: махляр на махляры сядзіць і махляром паганяе. Усе хрыстапрадаўцы. Адзін там толькі і ёсць прыстойны чалавек: пракурор; ды і той, калі сказаць праўду, свіння».
Пасля такіх пахвальных, хоць крыху кароткіх біяграфій Чычыкаў убачыў, што аб іншых чыноўніках няма чаго прыгадваць, і ўспомніў, што Сабакевіч не любіў ні аб кім добра адзывацца.
«Што-ж, душачка, хадзем абедаць», сказала Сабакевічу яго жонка.
«Прашу!» сказаў Сабакевіч. Пасля гэтага, падышоўшы да стала, дзе была закуска, госць і гаспадар выпілі, як належыць па чарцы гарэлкі, закусілі, як закусвае ўся прасторная Расія па гарадах і вёсках, гэта значыць усякімі салёнасцямі і іншымі ўзбуджаючымі прысмакамі, і рушылі ўсе ў сталовую; наперадзе іх, як плаўная гусь, паплыла гаспадыня. Невялікі стол быў накрыты на чатыры асобы. На чацвертае месца з’явілася вельмі хутка, цяжка сцвярджаць, хто такая, дама ці дзяўчына, сваячка, дамаводка ці проста жыхарка дома; нешта без каптура, гадоў пад трыццаць, у стракатай хустцы. Ёсць асобы, якія існуюць на свеце не як рэч, а як староннія кропачкі ці плямінкі на рэчы. Сядзяць яны на адным і тым-жа месцы, аднолькава трымаюць галаву, іх амаль гатоў палічыць за мэблю і думаеш, што зроду яшчэ не выходзіла слова з такіх вуснаў; а дзе-небудзь у дзявоцкай ці ў кладоўцы акажацца проста: ого-го!
«Капуста, мая душа, сёння вельмі смачная!» сказаў Сабакевіч, сербануўшы капусты і адваліўшы сабе з талеркі велізарны кавалак няні, вядомай стравы, якая падаецца да капусты і складаецца з барановага трыбуха, напханага грэцкай кашай, мазгамі і ножкамі. «Гэтакай няні», гаварыў ён далей, звярнуўшыся да Чычыкава, «вы не будзеце есці ў горадзе, там вам чорт ведае што пададуць!»
«У губернатара, аднак-жа, нядрэнны стол», сказаў Чычыкаў.
«А ці ведаеце вы, з чаго гэта ўсё гатуецца? вы есці не будзеце, калі даведаецеся».
«Не ведаю, як гатуецца, аб гэтым я не магу меркаваць, але свіныя катлеты і разварная рыба былі выдатныя».
«Гэта вам так здалося. Я-ж ведаю, што яны на рынку купляюць. Купіць вунь той шэльма кухар, што вывучыўся ў француза, ката, аблупіць яго і падае на стол замест зайца».
«Фу! якую ты непрыемнасць гаворыш», сказала жонка Сабакевіча.
«А што-ж, душачка, так у іх робіцца, я не вінават, так у іх усё робіцца. Усё, што ні ёсць непатрэбнага, што Акулька ў нас кідае, з дазволу сказаць, у памыйнае вядро, яны яго ў суп! ды ў суп! туды яго!»
«Ты за сталом заўсёды гэтакае раскажаш!» запярэчыла зноў жонка Сабакевіча.
«Што-ж, душа мая», сказаў Сабакевіч, «калі-б я сам гэта рабіў, але я табе проста ў вочы скажу, што я брыды не буду есці. Мне жабу хоць цукарам абляпі, не вазьму яе ў рот, і устрыцы таксама не вазьму: я ведаю, да чаго устрыца падобна. Вазьміце барана», гаварыў ён далей, звяртаючыся да Чычыкава: «гэта барановы бок з кашай! Гэта не тыя фрыкасе [33 ], што робяцца на панскіх кухнях з бараніны, якая сутак па чацвёра на рынку валяецца! Гэта ўсё выдумалі дактары немцы, ды французы, я-б іх перавешаў за гэта! Выдумалі дыэту, лячыць голадам! Што ў іх нямецкая тонкае касці натура, дык яны думаюць, што і з рускім страўнікам справяцца! Не, гэта ўсё не тое, гэта ўсё выдумкі, гэта ўсё...» Тут Сабакевіч нават сярдзіта паківаў галавой. «Гаворыць—асвета, асвета, а гэта асвета—фук! Сказаў-бы і другое слова, ды вось толькі што за сталом непрыстойна. У мяне не так. У мяне калі свіння, усю свінню давай на стол; бараніна, усяго барана цягні, гусь—усю гусь! Лепш я з’ем дзве стравы, ды з’ем у меру, як душа патрабуе». Сабакевіч падцвердзіў гэта на справе: ён перакуліў палову барановага бока да сябе на талерку, з’еў усё, абгрыз, абсмактаў да апошняй костачкі!
«Так», падумаў Чычыкаў: «у гэтага губа не дура»
«У мяне не так», гаварыў Сабакевіч, выціраючы сарвэткай рукі: «у мяне не так, як у якога-небудзь Плюшкіна: 800 душ мае, а жыве і абедае горш за майго пастуха!»
«Хто такі гэты Плюшкін?» запытаў Чычыкаў.
«Махляр», адказаў Сабакевіч. «Такі скнара, якога ўявіць цяжка. У турме калоднікі лепш жывуць, чым ён: усіх людзей перамарыў голадам».
«Сапраўды!» падхапіў са спагадаю Чычыкаў: «і вы кажаце, што ў яго, сапраўды, людзі паміраюць у вялікай колькасці?»
«Як мухі мруць».
«Няўжо, як мухі! А дазвольце запытаць, як далёка жыве ён ад вас?»
«За пяць вёрст».
«За пяць вёрст!» выгукнуў Чычыкаў і нават адчуў, як сэрца ў яго крыху забілася. «Але калі выехаць з вашых варот, гэта будзе направа, ці налева?»
«Я вам нават не раю дарогі ведаць да гэтага сабакі», сказаў Сабакевіч. «Больш прабачальна пайсці ў якое-небудзь непрыстойнае месца, чым да яго».
«Не, я запытаў не для чаго-небудзь, а таму толькі, што цікаўлюся пазнаннем рознастайных месцаў», адказаў на гэта Чычыкаў.
За барановым бокам пайшлі ватрушкі, з якіх кожная была значна большая за талерку, потым індык, ростам з цялё, набіты ўсякім дабром: яйкамі, рысам, пячонкамі і невядома чым, што ўсё клалася камяком у жываце. Гэтым абед і скончыўся; але калі ўсталі з-за стала, Чычыкаў адчуў у сабе цяжару на цэлы пуд больш. Пайшлі ў гасціную, дзе ўжо апынулася на сподачку варэнне, ні то ігруша, ні то сліва, ні то іншая ягада, да якога, аднак, не дакрануліся ні госць, ні гаспадар. Гаспадыня вышла з тым, каб накласці яго і на іншыя сподачкі. Скарыстаўшы яе адсутнасць, Чычыкаў звярнуўся да Сабакевіча, які, лежачы ў крэсле, толькі крактаў пасля такога сытнага абеду і рабіў ротам нейкія невыразныя гукі, хрысцячыся і закрываючы яго штохвіліны рукою. Чычыкаў звярнуўся да яго з такімі словамі:
«Я хацеў пагаварыць з вамі аб адной справе».
«Вось яшчэ варэнне!» сказала гаспадыня, вяртаючыся са сподачкам: «рэдзька, вараная ў мёдзе».
«А вось мы яго потым!» сказаў Сабакевіч. «Ты ідзі цяпер у свой пакой, мы з Паўлам Іванавічам скінем фракі, крыху адпачнем!»
Гаспадыня ўжо выказала гатоўнасць паслаць па пухавікі і падушкі, але гаспадар сказаў: «нічога, мы адпачнем у крэслах», і гаспадыня вышла.
Сабакевіч злёгку нагнуў галаву, рыхтуючыся слухаць, у чым была справа.
Чычыкаў пачаў неяк вельмі здалёк, закрануў наогул усю рускую дзяржаву, і адазваўся з вялікай пахвалой аб яе прасторах, сказаў, што нават самая старажытная рымская манархія не была такой вялікай, і чужаземцы справядліва здзіўляюцца... Сабакевіч усё слухаў, нахіліўшы галаву. I што згодна існуючых палажэнняў гэтай дзяржавы, якой па славе няма роўнай, рэвізскія душы, скончыўшы жыццёвы шлях, лічацца аднак-жа да падачы новага рэвізскага спісу нароўні з жывымі, каб такім чынам не абцяжваць урадавыя ўстановы мноствам дробязных і бескарысных даведак і не павялічваць складанасць і без таго ўжо вельмі складанага, дзяржаўнага механізма... Сабакевіч усё слухаў, нахіліўшы галаву—і што, аднак-жа, пры ўсёй справядлівасці гэтай меры яна бывае крыху цяжкаватай для шмат якіх уладальнікаў, абавязваючы іх плаціць падаткі, быццам за жывы прадмет, і што ён, адчуваючы павагу асабіста да яго, гатоў нават часткова прыняць на сябе гэты сапраўды цяжкі абавязак. Наконт галоўнага прадмета Чычыкаў выказаўся вельмі асцярожна: ніяк не назваў душы памёршымі, а толькі неіснуючымі.
Сабакевіч слухаў усё, паранейшаму нагнуўшы галаву, і хоць-бы што-небудзь падобнае да выразлівасці з’явілася на яго твары. Здавалася, у гэтым целе зусім няма душы, або яна ў яго была, але зусім не там, дзе трэба, а як у бессмяротнага кашчэя, недзе за гарамі і закрыта такою тоўстаю шкарлупою, што ўсё, што ні варочалася на дне яе, зусім не выклікала ніякага ўзбуджэння на паверхні.
«Такім чынам?» сказаў Чычыкаў, чакаючы адказу не без некаторага хвалявання.
«Вам трэба мёртвыя душы?» запытаў Сабакевіч вельмі проста, без ніякага здзіўлення, быццам справа ішла пра хлеб.
«Так», адказаў Чычыкаў, і зноў змякчыў выраз, дадаўшы: «неіснуючыя».
«Знойдуцца, чаму не быць...» сказаў Сабакевіч.
«А калі знойдуцца, то вам без сумнення... будзе прыемна ад іх пазбавіцца?»
«Добра, я гатоў прадаць», сказаў Сабакевіч, ужо крыху падняўшы галаву і сцяміўшы, што пакупец, мабыць, павінен мець тут нейкую выгаду.
«Чорт пабяры», падумаў Чычыкаў сам сабе: «гэты прадае ўжо, раней чым я заікнуўся!» і сказаў уголас: «А, напрыклад, як-жа цана, хоць, зрэшты, гэта такая рэч... што пра цану нават дзіўна...»
«Ды каб не запрашваць з вас лішняга, па сто рублёў за штуку!» сказаў Сабакевіч.
«Па сто!» закрычаў Чычыкаў, разявіўшы рот і паглядзеўшы яму ў самыя вочы, не ведаючы, ці сам ён не дачуў, ці язык Сабакевіча па сваёй цяжкой натуры, не так павярнуўшыся, бразнуў, замест аднаго, другое слова.
«А што, хіба гэта для вас дорага?» прамовіў Сабакевіч, і потым дадаў: «А якая, аднак-жа, ваша цана?»
«Мая цана! Мы, мабыць, як-небудзь памыліліся ці не разумеем адзін аднаго, забылі ў чым заключаецца прадмет. Я думаю з свайго боку, паклаўшы руку на сэрца: па восем грыўняў за душу, гэта самая красная цана!»
«Эге, куды хапілі — па восем грыўняў!»
«Што-ж, паводле майго меркавання, як я думаю, больш нельга».
«Я-ж прадаю не лапці».
«Аднак-жа, згадзіцеся самі: гэта-ж таксама і не людзі».
«Дык вы думаеце, знойдзеце такога дурня, які-б прадаўвам па дзве грыўні рэвізскую душу».
«Але дазвольце: навошта вы іх называеце рэвізскімі, душы-ж самыя даўно памёрлі ўжо, застаўся адзін недасяжны для пачуццяў гук. Аднак, каб не заходзіць далёка ў размовы па гэтай справе, па паўтара рубля, калі хочаце, дам, а больш не магу».
«Сорам вам і гаварыць такую суму! вы таргуйцеся, гаварыце сапраўдную цану!»
«Не магу, Міхаіл Сямёнавіч, паверце майму сумленню, не магу: што ўжо немагчыма зрабіць, тое немагчыма зрабіць», гаварыў Чычыкаў, аднак-жа па поўрубля яшчэ дадаў.
«Ды чаго-ж вы скупіцеся», сказаў Сабакевіч, «дапраўды не дорага! Другі шэльма ашукае вас, прадасць вам дрэнь, а не душы; а ў мяне, што ядраны арэх, усе на падбор: не майстар, дык іншы які-небудзь мужык. Вы разгледзьце, вось, напрыклад, карэтнік Міхееў! ён-жа больш ніякіх экіпажаў не рабіў, як толькі рэсорныя. I не так, як бывае маскоўская, работа, што на адну гадзіну, мацунак такі, сам і абаб’е, і лакам пакрые!»
Чычыкаў разявіў рот з тым, каб заўважыць, што Міхеева, аднак-жа, даўно няма на свеце; але Сабакевіч увайшоў, як кажуць, у самую сілу размовы, адкуль узяўся спрыт і дар слова:
«А Пробка Сцяпан, цясляр? я галаву дам у заклад, калі вы дзе знойдзеце такога мужыка. Гэта-ж што за сілішча была! Каб ён служыў у гвардыі, яму бог ведае што далі-б: тры аршыны з вяршком ростам!»
Чычыкаў зноў хацеў заўважыць, што і Пробкі няма на свеце; але Сабакевіча, як відаць, прарвала; паліліся такія струмені слоў, што трэба было толькі слухаць:
«Мілушкін, цагельнік! мог паставіць печ у якім хочаш доме. Максім Цялятнікаў, шавец: што шылам кальне, то і боты, што боты, то і дзякуй, і хоць-бы ў рот гарэлкі. А Ерамей Сарока-плёхін! ды гэты мужык адзін варты ўсіх, у Маскве гандляваў, аднаго аброку прыносіў па пяцьсот рублёў. Вось-жа які народ. Гэта не тое, што вам прадасць які-небудзь Плюшкін».
«Але дазвольце», сказаў, нарэшце, Чычыкаў, здзіўлены такой багатай паводкай слоў, якім, здавалася, і канца не было: «навошта вы пералічаеце ўсе іх якасці, з іх-жа карысці цяпер няма ніякай, гэта-ж усё народ мёртвы. Мёртвым целам хоць плот падпірай, кажа прыказка».
«Так, вядома, мёртвыя», сказаў Сабакевіч, быццам адумаўшыся і ўспомніўшы, што яны сапраўды былі ўжо мёртвыя, а потым дадаў: «зрэшты, трэба сказаць: што з гэтых людзей, якія лічацца цяпер жывымі? Што гэта за людзі? мухі, а не людзі».
«Ды ўсё-ж яны існуюць, а гэта-ж мара».
«Ну, не, не мара! Я вам далажу, які быў Міхееў, дык вы такіх людзей не знойдзеце: машынішча такая, што ў гэты пакой не ўвойдзе: не, гэта не мара! А ў плячах яго была такая сілішча, якой няма ў каня; хацеў-бы я ведаць, дзе-б вы ў другім месцы знайшлі такую мару!» Апошнія словы ён ужо сказаў, звярнуўшыся да вісеўшых на сцяне партрэтаў Багратыёна і Калакатроні [34 ], як звычайна здараецца з размаўляючымі, калі адзін з іх раптам, невядома чаму, звернецца не да той асобы, да якой адносяцца словы, а да якой-небудзь выпадкова прышоўшай трэцяй, нават зусім незнаёмай, ад якой, ведае, што не пачуе ні адказу, ні думкі, ні падцверджання, але на якую, аднак-жа, так утаропіць вочы, як быццам заклікае яе ў пасрэднікі: і крыху збянтэжаны ў першую хвіліну незнаёмы не ведае, адказваць яму на тую справу, аб якой нічога не чуў, ці так пастаяць, захаваўшы належную прыстойнасць, і потым ужо адыйсці прэч.
«Не, больш за два рублі я не магу даць», сказаў Чычыкаў.
«Хай будзе так, каб не прэтэндавалі на мяне, што дорага запрашваю і не хачу зрабіць вам ніякай паслугі, хочаце, па семдзесят пяць рублёў за душу, толькі асігнацыямі, дапраўды толькі для знаёмства!»
«Што ён сапраўды», падумаў сам сабе Чычыкаў: «за дурня лічыць мяне, ці што?» і дадаў потым уголас: «Мне дзіўна, дапраўды: здаецца, між намі адбываецца нейкае тэатральнае прадстаўленне, або камедыя, інакш я не магу сабе растлумачыць... Вы, здаецца, чалавек даволі разумны, уладаеце весткамі адукацыі. Прадмет-жа проста: фу-фу. Чаго-ж ён варт? каму патрэбен?»
«Ды вось вы-ж купляеце, значыць патрэбен».
Тут Чычыкаў закусіў губу і не знайшоў, што адказаць. Ён пачаў быў гаварыць пра нейкія абставіны фамільныя і сямейныя, але Сабакевіч адказаў проста:
«Мне не трэба ведаць, якія ў вас адносіны: я ў справы фамільныя не мяшаюся, гэта ваша справа. Вам патрэбны душы, я і прадаю вам, і будзеце каяцца, што не купілі».
«Два рублікі», сказаў Чычыкаў.
«Эх, дапраўды, задзяўбла сарока Якава адно пра ўсякага, як кажа прыказка; як наладзілі на два, дык не хочаце з іх і з’ехаць. Вы давайце сапраўдную цану!»
«Ну, ужо чорт яго бяры», падумаў сам сабе Чычыкаў: «па поўрубля яму набаўлю, сабаку на арэхі!» «Так і быць, па поўрубля набаўлю».
«Ну, калі хочаце, і я вам скажу таксама маё апошняе слова: пяцьдзесят рублёў. Дапраўды, утратна сабе, танней нідзе не купіце такога добрага народу!»
«Які кулак!» сказаў сам сабе Чычыкаў і потым працягваў уголас з некаторай дакукай: «Ды што на самай справе... быццам сапраўды сур’ёзная рэч; ды я ў другім месцы дармова вазьму. Яшчэ мне ўсякі з ахвотай збудзе іх, каб толькі хутчэй пазбавіцца. Дурань хіба будзе трымаць іх пры сабе і плаціць за іх падаткі».
«Але ці ведаеце, што такога роду пакупкі, я гэта кажу між намі, па дружбе, не заўсёды дазваляюцца, калі-б расказаў я, ці хто іншы, такому чалавеку не будзе ніякай веры адносна кантрактаў, або ўступлення ў якія-небудзь выгадныя абавязацельствы».
«Бач куды цэліць, падлюка!» падумаў Чычыкаў і тут-жа сказаў з самым спакойным выглядам: «Як вы сабе хочаце, я купляю не для якой-небудзь патрэбы, як вы думаеце, а так, па схільнасці ўласных думак. Два з палавінай не хочаце, бывайце!»
«Яго не саб’еш, непадатлівы!» падумаў Сабакевіч. «Ну, бог з вамі, давайце па трыццаць і бярыце іх сабе!»
«Не, бачу я, вы не хочаце прадаць, бывайце!»
«Дазвольце, дазвольце!» сказаў Сабакевіч, не выпускаючы яго рукі і наступіўшы яму на нагу, бо герой наш забыў асцерагчыся, у пакаранне за што павінен быў зашыпець і падскочыць на адной назе.
«Прашу прабачыць! Я, здаецца, вас патурбаваў. Калі ласка, сядайце сюды! Прашу!» Тут ён пасадзіў яго ў крэсла з некаторым нават спрытам, як такі мядзведзь, каторы пабыў ужо ў руках, умее і перакручвацца і рабіць розныя штукі на запытанні: а пакажы, Міша, як бабы парацца? або: а як, Міша, малыя дзеці гарох крадуць?
«Дапраўды, я дарэмна час трачу, мне трэба спяшацца».
«Пасядзіце адну хвілінку, я вам зараз скажу адно прыемнае для вас слова». Тут Сабакевіч падсеў бліжэй і сказаў яму ціха на вуха, як быццам сакрэт: хочаце вугал?
«Гэта значыць дваццаць пяць рублёў? Ні, ні, ні, нават чвэрці вугла не дам, капейкі не набаўлю».
Сабакевіч змоўк. Чычыкаў таксама замаўчаў. Хвіліны дзве цягнулася маўчанне. Багратыён з арліным носам глядзеў са сцяны надзвычай уважліва на гэту куплю.
«Якая-ж ваша будзе апошняя цана?» сказаў нарэшце Сабакевіч.
«Два з палавінай».
«Дапраўды, у вас душа чалавечая ўсёроўна, што параная рэпа. Ужо хоць па тры рублі дайце!»
«Не магу».
«Ну, нічога з вамі не зробіш, згодзен! Страта, ды ўжо характар такі сабачы: не магу не зрабіць прыемнасці бліжняму. Мабыць-жа, трэба і купчую зрабіць, каб усё было ў парадку».
«Зразумела».
«Ну вось бачыце, трэба будзе ехаць у горад».
Так скончылася справа. Абодва вырашылі, каб заўтра-ж быць у горадзе і ўправіцца з купчай крэпасцю. Чычыкаў папрасіў спісачак сялян. Сабакевіч згадзіўся ахвотна і тут-жа, падышоўшы да бюро, уласнаручна пачаў выпісваць усіх не толькі па імёнах, але нават з азначэннем пахвальных якасцей.
А Чычыкаў, не маючы чаго рабіць, заняўся, стаўшы ззаду, разгляданнем усяго прасторнага яго складу. Як глянуў ён на яго спіну, шырокую, як у вяцкіх прысадзістых коней, і на ногі яго, падобныя да чыгунных тумбаў, якія ставяць на тратуарах, дык не мог утрымацца ад унутранога выгуку: «Ну і надзяліў-жа цябе бог! вось ужо, сапраўды, як кажуць, няспрытна скроен, ды моцна сшыты!.. Ці ты ўжо радзіўся мядзведзем, ці абмядзведзіла цябе жыццё ў глушы, пасевы збожжа, вазяніна з мужыкамі, і ты праз іх зрабіўся тым, што называюць чалавек-кулак? Але не: я думаю, што ты быў-бы ўсё той-жа, каб нават выхавалі цябе па модзе, пусцілі-б у ход і жыў-бы ты ў Пецербургу, а не ў глушы. Уся розніца ў тым, што цяпер ты ўбярэш поўбарановага бока з кашай, закусіш ватрушкай з талерку, а тады-б ты еў якія-небудзь катлеткі з труфелямі. Ды вось цяпер у цябе пад уладай мужыкі: ты з імі ў згодзе і, вядома, іх не пакрыўдзіш, бо яны твае, табе-ж будзе горш; а тады-б у цябе былі чыноўнікі, якім-бы ты моцна даваў чосу, сцяміўшы, што яны не твае-ж прыгонныя, або рабаваў-бы ты казну! Не, хто ўжо кулак, таму не разагнуцца ў далонь! А разагні кулаку адзін, ці два пальцы, выйдзе яшчэ горш. Пакаштуй ён злёгку вяршочкаў якой-небудзь навукі, даўся-б ён у знакі потым, заняўшы прыкметнейшае месца, усім тым, хто сапраўды пазнаў якую-небудзь навуку. Ды яшчэ, чаго добрага, скажа потым: «Дай адно я сябе пакажу!» Ды такую выдумае мудрую пастанову, што шмат каму давядзецца солана... Эх, калі-б усе кулакі!..»
«Гатова запіска», сказаў Сабакевіч, павярнуўшыся.
«Гатова? будзьце ласкавы, яе сюды!» Ён прабег яе вачамі і падзівіўся акуратнасці і дакладнасці: не толькі было падрабязна прапісана рамяство, званне, гады і сямейнае становішча, але нават на палях знаходзіліся асаблівыя адзнакі наконт паводзін, цвярозасці, словам, люба было глядзець.
«Цяпер дайце-ж задатачак!» сказаў Сабакевіч.
«Навошта-ж вам задатачак? Вы атрымаеце ў горадзе за адным разам усе грошы».
«Усё, ведаеце, так ужо водзіцца», запярэчыў Сабакевіч.
«Не ведаю, як вам даць, я не ўзяў з сабой грошай. Ага, вось дзесяць рублёў ёсць».
«Што-ж дзесяць! Дайце, прынамсі, хоць пяцьдзесят!» Чычыкаў пачаў было адгаварвацца, што няма, але Сабакевіч так сказаў упэўнена, што ў яго ёсць грошы, што ён дастаў яшчэ паперку, сказаўшы:
«Няхай так, вось вам яшчэ пятнаццаць, а ўсяго дваццаць пяць. Дайце толькі распіску».
«Ды нашто-ж вам распіска?»
«Усё, ведаеце, лепш распіску. Пэўней будзе, усё можа здарыцца».
«Добра, дайце-ж сюды грошы!»
«Нашто-ж грошы? У мяне вунь яны ў руцэ! Як толькі напішаце распіску, у тую-ж хвіліну іх возьмеце».
«Ды дазвольце, як-жа мне пісаць распіску? раней трэба бачыць грошы».
Чычыкаў выпусціў з рук паперкі Сабакевічу, які, наблізіўшыся да стала і накрыўшы іх пальцамі левай рукі, другой напісаў на кавалачку паперы, што задатак дваццаць пяць рублёў дзяржаўнымі асігнацыямі за праданыя душы атрымаў поўнасцю. Напісаўшы запіску, ён перагледзеў яшчэ раз асігнацыі.
«Паперка вось старэнькая!» сказаў ён, разглядаючы адну з іх на святле: «крыху разарвана, ну ды паміж прыяцелямі няма чаго на гэта глядзець».
«Кулак, кулак!» падумаў сам сабе Чычыкаў: «Ды яшчэ і шэльма ў дадатак».
«А жаночага полу не хочаце?»
«Не, дзякую».
«Я нядорага і ўзяў-бы. Для знаёмства па рубліку за штуку».
«Не, у жаночым поле не маю патрэбы».
«Ну, калі не маеце патрэбы, дык няма чаго і гаварыць. На густы няма закону: хто любіць папа, а хто пападдзю, кажа
«Яшчэ я хацеў вас шапрасіць, каб гэта здзелка засталася між намі», гаварыў Чычыкаў развітваючыся.
«Ды ўжо само сабой зразумела. Трэцяга сюды няма чаго мяшаць; што па шчырасці адбываецца паміж блізкімі сябрамі, тое павінна застацца ва ўзаемнай іх дружбе. Бывайце! Дзякую; што наведалі; прашу і надалей не забываць: калі выпадзе вольная гадзінка, прыязджайце паабедаць, час правесці. Можа, зноў здарыцца ўслужыць чым-небудзь адзін аднаму».
«Але, дзіва што!» думаў сам сабе Чычыкаў, сядаючы ў брычку. «Па два з палавінай злупіў за мёртвую душу, чортаў кулак!»
Ён быў незадаволены паводзінамі Сабакевіча. Усё-такі, як-бы там ні было, чалавек знаёмы, і ў губернатара і ў паліцэйместара бачыліся, а зрабіў, быццам зусім чужы, за дрэнь узяў грошы! Калі брычка выехала з двара, ён азірнуўся назад і ўбачыў, што Сабакевіч усё яшчэ стаяў на ганку і, здавалася, прыглядаўся, цікавячыся, куды госць паедзе.
«Падлюка, да гэтага часу яшчэ стаіць» прагаварыў ён праз зубы і загадаў Селіфану, павярнуўшы да сялянскіх хат, ад’ехаць такім чынам, каб нельга было бачыць экіпажа з боку панскага двара. Яму хацелася заехаць да Плюшкіна, у якога, паводле слоў Сабакевіча, людзі паміралі, як мухі, але не хацелася, каб Сабакевіч ведаў пра гэта. Калі брычка была ўжо на канцы вёскі, ён паклікаў да сябе першага мужыка, які, падняўшы дзесьці на дарозе таўшчэзнае бервяно, цягнуў яго на плячы, падобна нястомнай мурашцы, да сябе ў хату.
«Эй, барада! а як праехаць адсюль да Плюшкіна, так каб не каля панскага дома?»
Мужыку, здавалася, цяжка было адказаць на гэтае пытанне.
«А, залатаны, залатаны!» ускрыкнуў мужык. Дадаў ён і назоўнік да слова залатаны, вельмі ўдалы, але не ўжытковы ў свецкай размове, а таму мы яго прапусцім. Аднак можна здагадацца, што ён сказаны быў вельмі трапна, бо Чычыкаў, хоць мужык даўно ўжо знік з вачэй і шмат ад’ехалі наперад, аднак-жа ўсё яшчэ усміхаўся, седзячы ў брычцы. Выражаецца моцна рускі народ! I калі ўзнагародзіць каго слоўцам, дык пойдзе яно яму ў род і патомства, пацягне ён яго з сабою і на службу, і ў адстаўку, і ў Пецербург, і на край свету. I як потым ужо ні хітруй і ні аблагароджвай сваю мянушку, хоць прымусь пішучых людзішак выводзіць яе за наёмную плату ад старакняжацкага роду, нішто не дапаможа; каркне сама за сябе мянушка ва ўсё сваё вароніна горла і скажа ясна, адкуль вылецела птушка. Сказанае трапна, усёроўна што пісанае, не высякаецца тапаром. А ўжо на што бывае трапна ўсё тое, што вышла з глыбіні Русі, дзе няма ні нямецкіх, ні чухонскіх, ні ўсякіх іншых плямёнаў, а ўсё сам самародак, жывы і спрытны рускі розум, што не лезе па слова ў кішэню, не выседжвае яго, як квактуха куранят, а ўлепіць адразу, як пашпарт на вечную носку, і няма чаго дадаваць потым, які ў цябе нос ці губы, — адной рысай акрэслены ты з ног да галавы!
Як незлічонае мноства цэркваў, манастыроў, з купаламі, макаўкамі, крыжамі рассыпана па святой набожнай Русі, так незлічонае мноства пляменняў, пакаленняў, народаў тоўпіцца, мільгае і кідаецца па твары зямлі. I ўсякі народ, што носіць у сабе залог сіл, поўны творчых здольнасцей душы, сваёй яркай асаблівасці і іншых дароў бога, своеасабліва вызначыўся кожны сваім уласным словам, якім, выражаючы любую рэч, адлюстроўвае ў выразе частку свайго характару. Веданнем душы і мудрым пазнаннем жыцця адгукнецца слова брытанца; лёгкім фарсуном блісне і разляціцца нядоўгавечнае слова француза; хітра прыдумае сваё не кожнаму даступнае, разумна-хударлявае слова немец; але няма слова, якое было-б такім замашыстым, ёмкім, так вырвалася-б з-пад самага сэрца, так-бы кіпела і жыватрапятала, як трапна сказанае рускае слова.