Раней, даўно, у гады майго юнацтва, у гады беззваротна мільгнуўшага майго маленства, мне было весела пад’язджаць упершыню да незнаёмага месца: усёроўна, ці гэта была вёсачка, ці бедны павятовы гарадок, ці сяло, слабодка, шмат цікавага адкрывала ў ім дзіцячае дапытлівае вока. Кожны будынак, усё, што толькі насіла на сабе адбітак якой-небудзь прыкметнай асаблівасці, усё спыняла мяне і ўражала. Ці каменны казённы дом вядомай архітэктуры з палавінай фальшывых акон, які адзін-адзінюткі тырчаў сярод бярвенчатай чэсанай кучы аднапавярховых мяшчанскіх, абыватальскіх домікаў, ці круглы, правільны купал, увесь абіты ліставым белым жалезам, узнесены над выбеленай, як снег, новай царквою, ці рынак, ці франт павятовы, спатканы сярод горада, — нішто не ўнікала ад свежай тонкай увагі, і, высунуўшы нос з паходных калёс сваіх, я глядзеў і на нябачаны да гэтага часу крой якога-небудзь сурдута, і на драўляныя скрыні з цвікамі, з серай, што жаўцела ўдалечыні, з ізюмам і мылам, якія мільгалі ў дзвярах гародніннай крамы разам з слоікамі высахшых маскоўскіх цукерак; глядзеў і на ішоўшага з боку пяхотнага афіцэра, занесенага бог ведае з якой губерні, на павятовую нуду, і на купца, мільгнуўшага ў сібірцы [35 ] на бегавых дрожках, і адлятаў у думках за імі ў беднае жыццё іх. Павятовы чыноўнік пройдзе міма — я ўжо і задумваўся: куды ён ідзе, ці на вечар да якога-небудзь свайго брата, або проста да сябе дамоў, каб, пасядзеўшы з поўгадзіны на ганку, пакуль яшчэ не зусім змеркла, сесці за раннюю вячэру з матуляй, з жонкай, з сястрой жонкі і ўсёй сям’ёй, і пра што будзе ісці размова ў іх у той час, калі дваровая дзяўчына ў маністах, ці хлопчык у тоўстай куртцы прынясе пасля супу ўжо сальную свечку ў доўгавечным хатнім падсвечніку. Пад’язджаючы да вёскі якога-небудзь памешчыка, я з цікавасцю глядзеў на высокую вузкую драўляную званіцу або шырокую, цёмную драўляную старую царкву. Прывабна мільгалі мне здалёк, праз зеляніну дрэў, чырвоны дах і белыя коміны памешчыцкага дома, і я чакаў нецярпліва, пакуль расступяцца па абодва бакі сады, якія засланялі яго, і ён пакажацца ўвесь са сваім, тады, аднак-жа! зусім не пошлым выглядам, і па ім стараўся я ўгадаць: хто такі сам памешчык, ці тоўсты ён, і ці ў яго сыны, ці цэлых шасцёра дочак са звонкім дзявочым смехам, гульнямі і вечнай красуняй меншай сястрыцай, і ці чорнавокія яны, і ці весялун ён сам, або хмурны, як верасень апошнімі днямі, глядзіць у каляндар, ды гаворыць пра нудныя для юнацтва жыта і пшаніцу.
Цяпер роўнадушна пад’язджаю да кожнай незнаёмай вёскі і абыякава гляджу на яе пошлы выгляд; майму ахалоджанаму зірку няўтульна, мне не смешна, і тое, што абудзіла-б у ранейшыя гады жывы рух на твары, смех і несціханыя размовы, тое праносіцца цяпер міма, і безуважнае маўчанне захоўваюць мае нерухомыя вусны. О, маё юнацтва! О, мая свежасць!
Пакуль Чычыкаў думаў і ўнутрана пасмейваўся над мянушкай, якую далі мужыкі Плюшкіну, ён не заўважыў, як уехаў у сярэдзіну вялікага сяла з мноствам хат і вуліц. Хутка, аднак-жа, даў заўважыць яму гэта ніштаваты штуршок, выкліканы памостам з бярвенняў, перад якім гарадскі брук быў нішто. Гэтыя бярвенні, як фартэп’янныя клавішы, падымаліся то ўгору, то ўніз, і неасцярожны яздок набываў ці гуз на патыліцу, ці сінюю пляму на лоб, або здаралася сваімі ўласнымі зубамі прыкусіць балюча хвосцік уласнага-ж языка. Нейкую асаблівую трухлявасць заўважыў ён ва ўсіх вясковых будынках: бярвенне на хатах было цёмнае і старое; шмат якія стрэхі былі дзіравыя, як рэшата; на іншых заставаўся толькі канёк уверсе, ды жэрдкі па баках, што выглядалі, як рэбры. Здаецца, самі гаспадары пазносілі з іх дранку і дошкі, разважаючы, і вядома справядліва, што ў дождж хаты не крыюць, а ў пагоду і так не капае, бабіцца-ж у ёй няма чаго, калі ёсць прастор і ў карчме, і на гасцінцы, словам дзе хочаш. Вокны ў хацінах былі без шкла, некаторыя былі заткнуты рыззём, або світкай; балкончыкі пад стрэхамі з балясамі, якія невядома з якіх прычын робяцца ў некаторых рускіх хатах, скасіліся і пачарнелі нават не маляўніча. З-за хат шмат дзе цягнуліся радамі велізарныя сцірты збожжа, якія застаяліся, як відаць, доўга; колерам яны былі падобны да старой, дрэнна апаленай цэглы, наверсе іх расла розная дрэнь і нават прычапіўся з боку хмызняк. Збожжа, відаць, было панскае. З-за сціртаў збожжа і збуцвелых стрэх узнімаліся і мільгалі на чыстым паветры, то справа, то злева, па меры таго, як брычка рабіла павароты, дзве сельскія царквы, адна поруч з другой: апусцелая драўляная і каменная, з жоўценькімі сценамі, уся ў плямах і расколінах. Часткамі стаў паказвацца панскі дом і, нарэшце, глянуў увесь у тым месцы, дзе ланцуг хат абарваўся, і на месцы іх застаўся пустыром агарод, або капуснік, абгароджаны нізкім, дзе-ні-дзе паламаным плотам. Нейкім старым інвалідам глядзеў гэты дзіўны замак, доўгі, доўгі непамерна. Мясцінамі ён быў у адзін паверх, мясцінамі ў два; на цёмным даху, які не ўсюды надзейна ахоўваў яго старасць, тырчэлі два бельведэры адзін супроць другога; абодва яны пахіліліся ўжо і страцілі фарбу, якая калісьці пакрывала іх. На сценах дома дзе-ні-дзе відаць было голае пакрыжаванне атынкоўкі; яны, як відаць, многа пацярпелі ад усякіх нягод, дажджоў, віхураў і асенніх перамен. З акон толькі два былі адчынены, астатнія былі застаўлены акяніцамі, або нават забіты дошкамі. Гэтыя два акны, з свайго боку, таксама былі падслепаватыя; на адным з іх цямнеў наклеены трохкутнік з сіняй паперы з-пад цукру.
Стары, вялікі сад, які цягнуўся па-за домам, выходзіў за сяло і потым знікаў у полі, заросшы і заглохлы, здавалася, адзін асвяжаў гэтую вялікую вёску і адзін быў зусім маляўнічы ў сваім карцінным запусценні. Зялёнымі воблакамі і няправільнымі, трапяткімі купаламі ляжалі на небасхіле злучаныя верхавіны дрэў, што паразрасталіся на волі. Белы велізарны ствол бярозы, страціўшы верхавіну, адламаную бурай ці громам, узнімаўся з гэтай зялёнай гушчы і кругліўся на паветры, як правільная мрамарная, ззяючая калона; касы, востры злом, якім ён заканчваўся ўверсе, замест капітэлі [36 ], цямнеў на снежнай бялоце яго, як шапка або чорная птушка. Хмель, які глушыў унізе кусты бузіны, рабіны і ляснога арэшніку і прабег потым па версе ўсяго частакола, узбягаў, нарэшце, угару і абвіваў да палавіны зламаную бярозу. Дасягнуўшы сярэдзіны яе, ён адтуль звешваўся ўніз і пачынаў ужо чапляць верхавіны іншых дрэў, або вісеў на паветры, завязаўшы кольцамі сваімі тонкія, чэпкія кручкі, якія лёгка калыхаліся на паветры. Мясцінамі зялёныя гушчары, азароныя сонцам, разыходзіліся і паказвалі неасветленае між імі паглыбленне, што развявалася як цёмная пашча; яно было ўсё ахінута ценем, і ледзь-ледзь мільгалі ў чорнай глыбіні яго: прабягаўшая вузкая сцежка, абваленыя балясы, пахіленая альтанка, дуплісты струхлелы ствол вярбы, сівы хмызняк, выстаўляўшы густой шчацінай з-за вярбы высахшае ад страшнай глушыні, пераблытанае і скрыжаванае лісце і сучча, і, нарэшце, маладая галінка клёна, працягнуўшая з боку свае зялёныя лапы-лісты, пад адзін з якіх, бог ведае якім чынам, забралася сонца і ператварала яго раптам у празрысты і агнявы, дзівосна ззяючы ў гэтай густой цемры. З боку, каля самага краю саду, некалькі выносістых, вышэйшых за іншыя, асін узнімалі велізарныя гнёзды варон на трапяткія свае верхавіны. У некаторых з іх адламаныя і не зусім адлучаныя галінкі звісалі ўніз разам з высахшым лісцем. Словам, усё было прыгожа, як не выдумаць ні прыродзе, ні мастацтву, але як бывае толькі тады, калі яны злучацца разам, калі па наваленай, часта бязладна, працы чалавека пройдзе канчатковым разцом сваім прырода, зробіць лягчэйшымі цяжкія масы, знішчыць грубаадчувальную правільнасць і жабрацкія прарэхі, праз якія праглядвае несхаваны, голы план, і дасць цудоўную цеплыню ўсяму, што стварылася ў холадзе размеранай чыстаты і ахайнасці.
Зрабіўшы адзін ці два павароты, герой наш апынуўся, нарэшце, перад самым домам, які здаўся цяпер яшчэ больш сумным. Зялёная плесня пакрыла ўжо трухлявае дрэва на агарожы і варотах. Натоўп будынкаў: чалядняў, свірнаў, склепаў, якія відавочна старэлі, напаўняў двор; каля іх направа і налева відаць былі вароты ў другія двары. Усё гаварыла, што тут калісьці гаспадарка ішла ў шырокіх памерах, і ўсё глядзела цяпер хмурна. Нічога не было прыкметна, што-б ажыўляла малюнак, ні дзвярэй, якія-б адчыняліся, ні людзей, якія-б выходзілі адкуль-небудзь, ніякіх жывых клопатаў і турбот дома! Толькі адны галоўныя вароты былі расчынены, і то таму, што ўехаў мужык з нагружаным возам, накрытым рагожай, які паказаўся быццам знарок для ажыўлення гэтага вымершага месца: у другі час і яны былі замкнуты наглуха, бо ў жалезнай пятлі вісеў велізарны замок. Каля аднаго з будынкаў Чычыкаў хутка заўважыў нейкую постаць, якая пачала сварыцца з мужыком, што прыехаў з возам. Доўга ён не мог пазнаць, якога полу была фігура: баба ці мужык. Адзенне на ёй было зусім няпэўнае, падобнае надта на жаночую капоту, на галаве каптур, які носяць вясковыя дваровыя бабы, толькі адзін голас здаўся яму крыху сіплым для жанчыны. «Ой баба!» падумаў ён сам сабе і тут-жа дадаў: «Ой не!» «Вядома баба!» нарэшце сказаў ён, прыгледзеўшыся больш пільна. Постаць з свайго боку глядзела на яго таксама пільна. Здавалася, госць быў для яе дзівам, таму што яна агледзела не толькі яго, але і Селіфана, і коней, пачынаючы з хваста і да морды. Па вісеўшых у яе за поясам ключах і па тым, што яна лаяла мужыка даволі брыдкімі словамі, Чычыкаў прышоў да вываду, што гэта, мабыць, ключніца.
«Паслухай, матухна», сказаў ён, выходзячы з брычкі, «што пан?..»
«Няма дома», перапыніла ключніца, не чакаючы заканчэння пытання, і потым, праз хвіліну, дадала: «а што вам трэба?»
«Ёсць справа».
«Ідзіце ў пакоі!» сказала ключніца, адвярнуўшыся і паказаўшы яму спіну, запэцканую мукой, з вялікай прарэхай крыху ніжэй.
Ён увайшоў у цёмныя, шырокія сенцы, ад якіх падзьмула холадам, як са склепа. З сянец ён трапіў у пакой, таксама цёмны, куды ледзь прабівалася святло з шырокай шчыліны ўнізе дзвярэй. Адчыніўшы гэтыя дзверы, ён, нарэшце, апынуўся на святле і быў здзіўлены ўбачаным беспарадкам. Здавалася, як быццам у доме скрозь мылі падлогу, і сюды часова звалілі ўсю мэблю. На адным стале стаяла нават паламанае крэсла і, побач з ім, гадзіннік з нерухомым маятнікам, на якім павук ужо наснаваў павуцінне. Тут-жа стаяла прыпёртая бокам да сцяны шафа, са старадаўнім срэбрам, графінчыкамі і кітайскім фарфарам. На бюро, выкладзеным перламутравай мазаікай, якая дзе-ні-дзе ўжо выпала і пакінула пасля сябе адны жоўценькія жалабкі, напоўненыя клеем, ляжала мноства рознай дробязі: куча спісаных дробна паперак, накрытых мрамарным пазелянеўшым прэсам з яечкам наверсе, нейкая старадаўняя кніга ў скураным пераплёце з чырвоным абрэзам, лімон, увесь высахшы, велічынёй не больш за лясны арэх, адламаная ручка крэсла, чарка з нейкай вадкасцю і трыма мухамі, накрытая пісьмом, кавалачак сургуча, кавалачак недзе паднятай анучкі, два пяры, запэцканыя чарнілам, высахшая, як у сухотах, зубачыстка, зусім пажаўцелая, якою гаспадар, можа быць, калупаў у зубах сваіх яшчэ да нашэсця на Маскву французаў.
Па сценах навешана было вельмі цесна і бязладна некалькі карцін: доўгая, пажаўцелая гравюра нейкай бітвы — вялізныя барабаны, крычаць салдаты ў трыкутных капелюшах і топяцца коні — без шкла, у рамцы чырвонага дрэва, з тоненькімі бронзавымі палоскамі і бронзавымі-ж кружкамі па рагах. Побач з імі займала палавіну сцяны велізарная пачарнелая карціна, намаляваная маслянымі фарбамі, дзе былі паказаны кветкі, фрукты, разрэзаны кавун, кабанова морда, вісеўшая галавой уніз качка. З сярэдзіны столі звешвалася люстра ў палатняным мяху, якая ад пылу зрабілася падобнай да шаўковага кокана, у якім сядзіць чарвяк. У кутку пакоя была навалена на падлозе куча таго, што пагрубей і што недастойна ляжаць на сталах. Што іменна знаходзілася ў кучы, вырашыць было цяжка, бо пылу на ёй было так багата, што рукі кожнага, хто да яе дакранаўся, рабіліся падобнымі да пальчатак; больш прыкметна высоўваўся адтуль адламаны кавалак драўлянай лапаты і старая падэшва ад бота. Ніяк нельга было-б сказаць, што ў гэтым пакоі бытуе жывая істота, калі-б не абвяшчаў аб яе пражыванні стары, паношаны каптур, які ляжаў на стале. Пакуль ён разглядаў усё дзіўнае ўбранства, адчыніліся бакавыя дзверы, увайшла тая-ж самая ключніца, якую ён сустрэў на двары. Але тут убачыў ён, што гэта быў хутчэй ключнік, чым ключніца: ключніца прынамсі не голіць барады, а гэты, наадварот, галіў, і, здавалася, не вельмі часта, бо ўвесь падбародак з ніжняй часткай шчакі падобен быў у яго да скрабла з жалезнага дроту, якім чысцяць на стайні коней. Чычыкаў, надаўшы запытальны выраз свайму твару, нецярпліва чакаў, што хоча сказаць яму ключнік. Ключнік таксама з свайго боку чакаў, што хоча сказаць яму Чычыкаў. Нарэшце, апошні, здзіўлены такім дзіўным неўразуменнем, наважыў запытаць:
«Што-ж пан? у сябе, ці што?»
«Тут гаспадар», сказаў ключнік.
«Дзе-ж?» паўтарыў Чычыкаў.
«Што, бацюхна, сляпы, ці што?» сказаў ключнік. «Эхва! А гаспадар-жа — я!»
Тут герой наш супроць волі адступіўся назад і паглядзеў на яго пільна. Яму здаралася бачыць не мала ўсякага роду людзей, нават такіх, якіх нам з чытачом, можа, ніколі не давядзецца ўбачыць; але такога ён яшчэ не бачыў. Твар яго не вызначаўся нічым асаблівым; ён быў амаль такі-ж, як у многіх хударлявых старых, адзін падбародак толькі вытыркаў вельмі далёка наперад, так што ён павінен быў кожны раз закрываць яго хустачкай, каб не запляваць; маленькія вочкі яшчэ не патухлі і бегалі з-пад высока вырасшых брывей, як мышы, калі, высунуўшы з цёмных нор востранькія морды, наставіўшы вушы і варушачы вусамі, яны выглядаюць, ці не прытаіўся дзе кот або свавольнік хлапчук, і нюхаюць падазрона самое паветра. Куды больш цікава было яго ўбранне: ніякімі сродкамі і намаганнямі нельга было дакапацца, з чаго змайстраваны быў яго халат: рукавы і верхнія крыссі да таго засаліліся і зашмальцаваліся, што падобны былі да юхты [37 ], што ідзе на боты; ззаду замест двух целяпаліся чатыры крыссі, з якіх клоччам лезла вата. На шыі ў яго таксама было завязана нешта такое, чаго нельга было вызначыць: ці то панчоха, ці то падвязка, або набрушнік, толькі ніяк не гальштук. Словам, калі-б Чычыкаў сустрэў яго, так прыбранага, дзе-небудзь каля царкоўных дзвярэй, дык, мусібыць, даў-бы яму мядзяны грош. Бо да гонару героя нашага трэба сказаць, што сэрца ў яго было спагадлівае, і ён не мог ніяк утрымацца, каб не абдарыць беднага чалавека мядзяным грошам. Але перад ім стаяў не жабрак, перад ім стаяў памешчык, у гэтага памешчыка было больш за тысячу душ, і папрабаваў-бы хто знайсці ў каго іншага столькі хлеба—зернем, мукою і проста ў сціртах, у каго-б кладоўкі, свірны і сушылы [38 ] завалены былі такім мноствам палотнаў, сукнаў, аўчын вырабленых і сырамятных, сухою рыбаю і ўсякай гароднінай, ці губінай [39 ]. Заглянуў-бы хто небудзь да яго на рабочы двор, дзе нарыхтавана было на запас усякага дрэва і пасуды, якая ніколі не ўжывалася, — яму здалося-б, ці не трапіў ён часам як-небудзь у Маскву, на шчэпны двор, куды кожны дзень накіроўваюцца ўпраўныя цёшчы і свякрухі, з кухаркамі ззаду, рабіць свае гаспадарчыя запасы, і дзе гарамі бялее ўсякае дрэва, шытае, точанае, праўленае і плеценае: бочкі, кадушкі, цэбры, вёдры, жбаны з рыльцамі і без рыльцаў, конаўкі, кошыкі, мыкальнікі, куды бабы кладуць свае мычкі ільну і іншую дробязь, корабы з тонкай гнутай асіны, буракі з плеценай бяросты і шмат усяго, што ідзе на патрэбу багатай і беднай Русі. Здавалася-б, навошта патрэбна была Плюшкіну такая процьма падобных вырабаў? за ўсё жыццё не ўдалося-б скарыстаць іх нават на два такія маёнткі, якія былі ў яго, — але яму і гэтага здавалася мала. Не здавальняючыся гэтым, ён хадзіў яшчэ кожны дзень па вуліцах сваёй вёскі, заглядаў пад мосцікі, пад перакладзіны, і ўсё, што ні траплялася яму, старая падэшва, бабская ануча, жалезны цвік, гліняны чарапок, — усё цягнуў да сябе і складаў у тую кучу, якую Чычыкаў заўважыў у кутку пакоя. «Вунь, ужо рыбалоў пайшоў на паляванне!» гаварылі мужыкі, згледзеўшы, што ён ідзе на здабычу. I сапраўды, пасля яго не трэба было месці вуліцу: здаралася праязджаўшаму афіцэру згубіць шпору, шпора гэтая ўмомант трапляла ў вядомую кучу; калі баба, як-небудзь загаварыўшыся каля студні, забывала вядро, ён цягнуў і вядро. Аднак, калі прымеціўшы мужык выкрываў яго тут-жа, ён не спрачаўся і аддаваў украдзеную рэч; але калі толькі яна трапляла ў кучу, тады ўсё скончана: ён бажыўся, што рэч яго, куплена ім тады і тады, у таго і таго, або дасталася ад дзеда. У пакоі сваім ён падымаў з падлогі ўсё, што ні бачыў: сургучык, кавалачак: паперкі, пёрка і ўсё гэта клаў на бюро ці на акенца.
А быў-жа час, калі ён быў толькі ашчадным гаспадаром, быў жанаты і сем’янін, і сусед заязджаў да яго паабедаць, слухаць і вучыцца ў яго гаспадарцы і мудрай скупасці. Усё ішло жвава і адбывалася размераным ходам: рухаліся млыны, валяльні, працавалі суконныя фабрыкі, сталярныя варштаты, прадзільні; усюды і да ўсяго даходзіла пільнае вока гаспадара і, як працавіты павук, бегаў, клапатліва, але ўвішна, па ўсіх канцах свайго гаспадарчага павуціння. Занадта моцныя пачуцці не адбіваліся ў рысах яго твару, але ў вачах быў відаць розум; спрактыкаванасцю і пазнаннем свету была прасякнута гаворка яго, і гасцю было прыемна яго слухаць; ветлівая і гаваркая гаспадыня славілася гасціннасцю; насустрач выходзілі дзве прыгожыя дачкі, абедзве бялявыя і свежыя, як ружы; выбягаў сын, шустры хлапчук і цалаваўся з усімі, мала звяртаючы ўвагі на тое, ці рады ці не рады быў гэтаму госць. У доме былі адчынены ўсе вокны, антрэсолі былі заняты пад кватэру настаўніка-француза, які ўдала галіўся і быў выдатны стралок: прыносіў заўсёды на абед цецерукоў ці качак, а часам і адны вераб’іныя яечкі, з якіх заказваў сабе яечню, таму што больш у цэлым доме ніхто яе не еў. На антрэсолях жыла таксама яго компатрыётка [40 ], настаўніца двух дзяўчат. Сам гаспадар з’яўляўся да стала ў сурдуце, хоць крыху паношаным, але ахайным, локці былі ў парадку; нідзе ніякай латы. Але добрая гаспадыня памерла; частка ключоў, а з імі і дробнага клопату перайшло да яго. Плюшкін зрабіўся неспакойнейшым і, як усе ўдаўцы, больш падазроным і скупым. На старэйшую дачку Аляксандру Сцяпанаўну ён не мог цалкам спадзявацца, ды і меў падставы, бо Аляксандра Сцяпанаўна хутка ўцякла з штабс-ротмістрам, бог ведае якога кавалерыйскага палка, і павянчалася з ім недзе наспех, у вясковай царкве, ведаючы, што бацька не любіць афіцэраў па дзіўным, загадзя складзеным пераконанні, быццам усе вайсковыя карцёжнікі і мацішкі. Бацька паслаў ёй на дарогу праклён, а праследаваць не клапаціўся. У доме зрабілася яшчэ пусцей. У гаспадара пачала больш прыкметна выяўляцца скупасць; бліснуўшая ў жорсткіх валасах яго сівізна, верная падруга яе, дапамагла ёй развіцца яшчэ больш; настаўнік-француз быў адпушчаны, бо сыну падышла пара на службу; мадам была прагнана, бо мела грэх за ўдзел ва ўцёках Аляксандры Сцяпанаўны; сын адпраўлены ў губернскі горад з тым, каб пазнаёміцца ў палаце, на думку бацькі, са службай грунтоўнай, паступіў замест гэтага ў полк і напісаў бацьку пасля ўжо свайго паступлення, просячы грошай на абмундзіраванне; зусім натуральна, што ён атрымаў на гэта тое, што называецца ў простым народзе кукіш. Нарэшце, апошняя дачка, якая засталася з ім у доме, памерла, і стары апынуўся адзін вартаўніком, хавальнікам і ўладаром сваіх багаццяў. Адзінокае жыццё дало багатую спажыву скупасці, якая, як вядома, мае воўчы голад і чым больш зжырае, тым больш робіцца ненаеднай; чалавечыя пачуцці, якія і без таго не былі ў ім глыбокія, мялелі штохвілінна, і кожны дзень што-небудзь трацілася ў гэтай зношанай руіне. А яшчэ здарылася пад такую хвіліну, быццам знарок, у падцверджанне яго погляду аб вайсковых, што сын яго прагуляўся ў карты, ён паслаў яму ад душы свой бацькоўскі праклён і ніколі ўжо не пацікавіўся, ці існуе ён на свеце, ці не. З кожным годам прычыняліся вокны ў яго доме, нарэшце засталіся толькі два, з якіх адно, як ужо бачыў чытач, было заклеена паперай; з кожным годам знікалі з-пад увагі, усё больш і больш, галоўныя часткі гаспадаркі, і дробны позірк яго звяртаўся да паперак і пёраў, якія ён збіраў у сваім пакоі; усё цяжэй было сыходзіцца яму з пакупнікамі, якія прыязджалі забіраць у яго гаспадарчую прадукцыю; пакупнікі таргаваліся, таргаваліся і нарэшце кінулі яго зусім, сказаўшы, што гэта чорт, а не чалавек; сена і хлеб гнілі, сцірты і стагі ператвараліся ў чысты гной, хоць садзі на іх капусту, мука ў падвалах ператваралася ў камень, і яе трэба было рассякаць, да сукнаў, да палотнаў і хатніх тканін страшна было дакрануцца: яны ператвараліся ў пыл. Ён пазабываўся ўжо сам, колькі ў яго было чаго, і помніў толькі, у якім месцы стаяў у яго ў шафе графінчык з рэшткамі якой-небудзь настойкі, на якім ён сам зрабіў адзнаку, каб ніхто зладзейскім чынам яе не выпіў, ды дзе ляжала пёрка ці сургучык. А між тым у гаспадарцы прыбыткі збіраліся, як і раней: столькі-ж аброку павінен быў прынесці мужык, такім-жа прыносам арэхаў абкладзена была кожная баба, столькі-ж сувояў палатна павінна была наткаць ткачыха — усё гэта звальвалася ў кладоўкі і ўсё рабілася гніллю і прарэхай, і сам ён ператварыўся, нарэшце, у нейкую прарэху на чалавецтве. Аляксандра Сцяпанаўна неяк прыязджала разы два з маленькім сынком, выпрабоўваючы, ці нельга што-небудзь атрымаць; відаць паходнае жыццё са штабс-ротмістрам не было такім прывабным, якім здавалася да вяселля. Плюшкін аднак-жа ёй дараваў і нават даў маленькаму ўнуку пагуляць нейкім гузікам, які ляжаў на стале, але грошай ані не даў. Другім разам Аляксандра Сцяпанаўна прыехала з двума малымі і прывезла яму куліч да чаю і новы халат, бо ў бацькі быў такі халат, на які глядзець не толькі было няёмка, але нават сорамна. Плюшкін палашчыў абодвух унукаў і, пасадзіўшы іх сабе аднаго на правае калена, а другога на левае, пагушкаў іх якраз такім чынам, як быццам яны ехалі на конях, куліч і халат узяў, але дачцы зусім нічога не даў; з тым і паехала Аляксандра Сцяпанаўна.
Дык вось якога роду памешчык стаяў перад Чычыкавым! Трэба сказаць, што такая з’ява рэдка трапляецца на Русі, дзе ўсё любіць хутчэй разгарнуцца, чым сціснуцца, і тым больш уражае яно, што тут-жа ў суседстве трапіцца памешчык, які гуляе на ўсю шырыню рускага ўдальства і панства, які марнатравіць, як кажуць, наскрозь жыццё. Небывалы праезджы спыніцца са здзіўленнем, убачыўшы яго жытло, не цямячы, які ўладарны прынц апынуўся раптам сярод маленькіх, цёмных уласнікаў: палацамі глядзяць яго белыя, каменныя дамы з незлічоным мноствам комінаў, бельведэраў, флюгераў, абкружаныя статкам флігеляў і ўсякімі памяшканнямі для прыезджых гасцей. Чаго толькі няма ў яго? Тэатры, балы; усю ноч ззяе аздоблены агнямі і плошкамі, напоўнены громам музыкі сад. Поўгуберні шыкоўна і весела гуляе пад дрэвамі, і ніхто не бачыць нічога дзікага і пагражаючага ў гэтым гвалтоўным асвятленні, калі тэатральна выскаквае з гушчару дрэў аблітая фальшывым святлом галіна, пазбаўленая сваёй яркай зеляніны, а ўгары больш цёмна і сурова, і ў дваццаць разоў больш грозна паўстае праз гэта начное неба, і, далёка трапечучы лісцем у вышыні, адыходзячы глыбей у неабудны змрок, абураюцца суровыя верхавіны дрэў на гэты мішурны бляск, што асвятліў знізу іх карэнне.
Ужо некалькі хвілін стаяў Плюшкін, не кажучы ні слова, а Чычыкаў усё яшчэ не мог распачаць размовы, зацікаўлены як выглядам самога гаспадара, так і ўсяго таго, што было ў яго пакоі. Доўга не мог ён прыдумаць, якімі-б словамі выказаць прычыну свайго наведвання. Ён ужо хацеў выказацца ў такім духу, што, наслухаўшыся аб добрых якасцях і выключных уласцівасцях яго душы, палічыў за абавязак прынесці асабіста даніну павагі, але схамянуўся і адчуў, што гэта занадта. Кінуўшы скоса яшчэ адзін позірк на ўсё, што было ў пакоі, ён адчуў, што словы добрыя якасці і выключныя ўласцівасці душы можна з поспехам замяніць словамі: эканомія і парадак; таму перайначыўшы такім чынам прамову, ён сказаў, што, наслухаўшыся аб эканоміі яго і выключным кіраванні маёнткамі, ён палічыў за абавязак пазнаёміцца і прынесці асабіста сваё шанаванне. Вядома, можна-б было прывесці іншую, лепшую прычыну, але нічога іншага не трапіла тады на думку.
На гэта Плюшкін штосьці прамармытаў праз губы, — бо зубоў не было, што іменна, невядома, але, мабыць, сэнс быў такі: «А пабраў-бы цябе чорт з тваім шанаваннем!» Але паколькі гасціннасць у нас такая шырокая, што і скнара не можа пераступіць яе законаў, дык ён дадаў тут-жа больш выразна: «Прашу пакорна садзіцца!»
«Я даўнавата не бачу гасцей», сказаў ён: «ды, прызнацца сказаць, мала бачу ў іх карысці. Завялі непрыстойнейшы звычай ездзіць адзін да другога, а ў гаспадарцы недагляд... Ды і коней іх кармі сенам! Я ўжо даўно паабедаў, а кухня ў мяне нізкая, надзвычай дрэнная, і комін зусім абваліўся, пачнеш паліць, яшчэ пажару наробіш».
«Вось яно як!» падумаў сам сабе Чычыкаў, «добра-ж, што я ў Сабакевіча перахапіў ватрушку, ды кавалак барановага бока».
«I такі паганы анекдот, што сена хоць-бы жменя ў цэлай гаспадарцы!» гаварыў далей Плюшкін. «Ды і сапраўды, як прыхаваеш яго? зямліца маленькая, мужык гультай, працаваць не любіць, думае, як-бы ў карчму... таго і глядзі, пойдзеш на старасці год з торбай!»
«Мне, аднак-жа, казалі», сціпла заўважыў Чычыкаў: «што ў вас больш за тысячу душ».
«А хто гэта казаў! А вы-б, бацюхна, наплявалі ў вочы таму, хто гэта казаў! Ён, насмешнік, відаць, хацеў пажартаваць з вас. Вось, кажуць, тысяча душ, а паспрабуй палічы, дык нічога і не налічыш! Апошнія тры гады праклятая гарачка вымарыла ў мяне вялізны куш мужыкоў.
«Скажыце! і шмат вымарыла?» выгукнуў Чычыкаў са спагадай.
«Не буду хлусіць, бацюхна».
«Дазвольце яшчэ запытацца: гэтыя-ж душы, я мяркую, вы лічыце з дня падачы апошняй рэвізіі?»
«Гэта-б яшчэ дзякуй богу», сказаў Плюшкін, «ды бяда вось, што з таго часу да ста дваццаці назбіраецца».
«Праўда? цэлых сто дваццаць?» выгукнуў Чычыкаў і нават разявіў крыху рот ад здзіўлення.
«Я стары, бацюхна, хлусіць: сёмы дзесятак жыву!» сказаў Плюшкін. Ён, здавалася, пакрыўдзіўся такім, амаль радасным, выгукам. Чычыкаў заўважыў, што такая абыякавасць да чужога гора сапраўды непрыстойна, і таму ўздыхнуў тут-жа і сказаў, што спачувае.
«Ды спачуванне-ж у кішэню не пакладзеш», сказаў Плюшкін. «Вось, каля мяне жыве капітан, чорт яго ведае, адкуль узяўся, кажа сваяк: дзядзечка, дзядзечка! і ў руку цалуе, а як пачне спачуваць, выццё такое ўзнімае, што вушы беражы. З твару ўвесь чырвоны: да пенніку, мабыць, вялікую схільнасць мае. Пэўна, спусціў грошыкі, служачы ў афіцэрах, або тэатральная актрыса вымантачыла, дык вось ён цяпер і спачувае».
Чычыкаў пастараўся растлумачыць, што яго спачуванне зусім не такое, як капітанскае, і што ён не пустымі словамі, а справай гатоў давесці яго і, не адкладаючы справы далей, без ускосных размоў, тут-жа выказаў гатоўнасць прыняць на сябе абавязак плаціць падаткі за ўсіх сялян, якія памерлі ад такіх няшчасных выпадкаў. Прапанова, здавалася, канчаткова здзівіла Плюшкіна. Ён, вылупіўшы вочы, доўга глядзеў на яго і, нарэшце, запытаў: «Ды вы, бацюхна, ці не служылі часам у ваеннай службе?»
«Не», адказаў Чычыкаў даволі хітра: «служыў па цывільнай».
«Па цывільнай?» паўтарыў Плюшкін і пачаў жаваць губамі, як быццам штосьці еў. «Ды як-жа гэта? Гэта-ж вам самім утратна?»
«Для вашай прыемнасці гатоў і на страты».
«Ах, бацюхна! ах, дабрадзей мой!» ускрыкнуў Плюшкін, не заўважаючы ад радасці, што з носа ў яго вельмі немаляўніча вылезла табака накшталт густога кофе, і крыссе халата, расхінуўшыся, паказала адзенне, не вельмі прыстойнае для разглядання. «Вось уцешылі старога! Ах, божа ты мой! ах, свяціцелі вы мае!..» Далей Плюшкін і гаварыць не мог. Але не прайшло і хвіліны, як гэтая радасць, якая так імгненна з’явілася на драўляным твары яго, гэтак-жа імгненна і знікла, быццам яе зусім не было, і твар яго зноў набыў заклапочаны выраз. Ён нават абцёрся хустачкай і, згарнуўшы яе ў камяк, пачаў вазіць ёю сябе па верхняй губе.
«Як-жа, з дазволу вашага, каб не раззлаваць вас, вы за кожны год падручаецеся плаціць за іх падаткі? і грошы будзеце выдаваць мне ці ў казну?»
«Ды мы вось як зробім: мы складзем на іх купчую крэпасць, быццам яны жывыя і быццам вы іх мне прадалі».
«Так, купчую крэпасць...» сказаў Плюшкін, задумаўся і пачаў зноў жаваць губамі. «Вось-жа купчую крэпасць — усё выдаткі. У прыказных зусім сумлення няма! Раней бывала поўрублём медзі адчэпішся, ды мехам мукі, а цяпер пашлі цэлы воз круп, ды і чырвоную паперку дадай, такое срэбралюбства! Я не ведаю, як гэта ніхто не зверне на гэта ўвагі. Ну, сказаў-бы яму як-небудзь душаратуючае слова!
Словам-жа хоць каго проймеш. Хто што ні кажы, а супраць душаратоўчага слова не ўстоіш».
«Ну ты, я мяркую, устоіш!» падумаў сам сабе Чычыкаў і сказаў тут-жа, што, з пашаны да яго, ён гатоў прыняць нават выдаткі па купчай на свой кошт.
Пачуўшы, што нават выдаткі па купчай ён прымае на сябе, Плюшкін зрабіў вывад, што госць, мабыць, зусім дурны, і толькі прыкідваецца, быццам служыў па цывільнай, а пэўна быў у афіцэрах і валачыўся за акторкамі. Пры ўсім гэтым ён аднак-жа не мог утаіць сваёй радасці і пажадаў усякіх уцех не толькі яму, але нават і дзеткам яго, не запытаўшы, ці былі яны ў яго, ці не. Падышоўшы да акна, пастукаў ён пальцам у шыбу і закрычаў: «Гэй, Прошка!» Праз хвіліну было чуваць, хтосьці ўбег задыхаўшыся ў сенцы, доўга корпаўся там і стукаў ботамі, нарэшце, дзверы адчыніліся і ўвайшоў Прошка, хлопчык гадоў трынаццаці, у такіх вялікіх ботах, што ступаючы ледзь не выцягнуў з іх ногі. Чаму ў Прошкі былі такія вялікія боты, аб гэтым можна даведацца зараз-жа: у Плюшкіна для ўсёй дворні, колькі ні было яе ў доме, былі адны толькі боты, якія павінны былі заўсёды знаходзіцца ў сенцах. Кожны, каго клікалі ў панскія пакоі, звычайна скакаў праз увесь двор босы, але, уваходзячы ў сенцы, абуваў боты і такім ужо чынам з’яўляўся ў пакой. Выходзячы з пакоя, ён пакідаў боты зноў у сенцах і ішоў зноў на ўласнай падэшве. Калі-б хто глянуў з акна ў асеннюю пару і асабліва калі раніцамі пачынаюцца маленькія замаразкі, дык убачыў-бы, што ўся дворня рабіла такія падскокі, якія наўрад ці ўдасца вырабіць на тэатрах самаму спрытнаму танцоўшчыку.
«Вось паглядзіце, бацюхна, якая морда!» сказаў Плюшкін Чычыкаву, паказваючы пальцам на твар Прошкі. «Дурны-ж як дрэва, а спрабуй што-небудзь палажыць, умомант украдзе! Ну, чаго ты прышоў, дурань, скажы чаго?» Тут ён зрабіў невялічкую маўчанку, на што Прошка адказаў таксама маўчаннем. «Пастаў самавар, — чуеш? ды вось вазьмі ключ ды аддай Маўры, каб пайшла ў кладоўку: там на паліцы ёсць сухар з куліча, які прывезла Аляксандра Сцяпанаўна, — каб падалі яго да чаю!.. пачакай, куды ты? дурніца, эхва, дурніца!.. Чорт у цябе ў нагах свярбіць, ці што?.. ты выслухай перш: сухар зверху, пэўна, папсаваўся, дык няхай саскрабе яго нажом, ды крошак не кідае, а занясе ў курасадню. Ды глядзі ты, ты не ўваходзь, брат, у кладоўку, а то я цябе, ведаеш! бярозавым венікам, каб для смаку! вось у цябе цяпер добры апетыт, дык каб быў яшчэ лепшы. Вось папрабуй пайсці ў кладоўку, а я тым часам з акна буду глядзець. Ім ні ў чым нельга верыць», гаварыў ён далей, звярнуўшыся да Чычыкава, пасля таго як Прошка знік разам са сваімі ботамі. Услед за тым ён пачаў і на Чычыкава паглядаць падазрона. Рысы такой незвычайнай велікадушнасці сталі яму здавацца непраўдападобнымі, і ён падумаў сам сабе: «Чорт-жа яго ведае, можа быць ён проста хвалько, як усе гэтыя мацішкі; нахлусіць, нахлусіць, каб пагаварыць, ды напіцца чаю, а потым і паедзе!» А таму з перасцярогі і разам з тым жадаючы некалькі выпрабаваць яго, сказаў ён, што нядрэнна было-б скласці купчую хутчэй, бо ў чалавеку, бачыш, няма пэўнасці: сёння жыве, а заўтра бог ведае.
Чычыкаў выказаў гатоўнасць скласці хоць у гэтую-ж хвіліну і папрасіў толькі спіс усіх сялян.
Гэта супакоіла Плюшкіна. Прыкметна было, што ён прыдумваў нешта зрабіць, і сапраўды, узяўшы ключы, наблізіўся да шафы і, адамкнуўшы дзверцы, доўга корпаўся паміж шлянкамі і кубачкамі і нарэшце прамовіў: «Вось-жа не адшукаеш, а ў мяне быў слаўны лікёрчык, калі толькі не выпілі! народ, такія зладзеі! А вось хіба ці не гэта ён?» Чычыкаў убачыў у руках яго графінчык, які быў увесь у пыле, як у фуфайцы. «Яшчэ нябожчыца рабіла», гаварыў далей Плюшкін: «шэльма-ключніца зусім была яго закінула і нават не закаркавала, шэльма! Казюлькі і розная дрэнь былі налезлі туды, але я ўсё смецце падаставаў і цяпер вось чысценькі, я вам налью чарачку».
Але Чычыкаў пастараўся адмовіцца ад такога лікёрчыка, сказаўшы, што ён ужо і еў, і піў.
«Пілі ўжо і елі», сказаў Плюшкін: «Так вядома, прыстойных колаў чалавека хоць дзе пазнаеш: ён не есць, а не галодны; а як гэткі які-небудзь зладзюжка, ды яго колькі ні кармі... Вось-жа, як капітан прыедзе: «Дзядзечка», кажа, «дайце чаго-небудзь з’есці!» А я яму такі-ж дзядзечка, як ён мне дзядуля. У сябе дома есці, пэўна, няма чаго, дык вось ён і бадзяецца! Ага, вам-жа патрэбен рэестрык усіх гэтых дармаедаў? Як-жа, я нібыта ведаў, усіх іх спісаў на асобную паперку, каб пры першай падачы рэвізіі ўсіх іх выкасаваць». Плюшкін надзеў акуляры і пачаў перакопваць паперы. Развязваючы розныя звязкі, ён пачаставаў свайго госця такім пылам, што той чхнуў. Нарэшце, выцягнуў паперку, усю спісаную да звання. Сялянскія імёны ўсыпалі яе цесна, як мошкі. Былі тут усякія: і Парамонаў, і Піменаў, і Панцелеймонаў, і нават выглянуў нейкі Грыгорый Даязджай-не-даедзеш; усіх было больш за сто дваццаць. Чычыкаў усміхнуўся, убачыўшы такое мноства. Схаваўшы яе ў кішэню, ён заўважыў Плюшкіну, што яму трэба будзе для напісання крэпасці прыехаць у горад.
«У горад? Ды як-жа?.. А дом як пакінуць? У мяне-ж народ або злодзей, або шэльма: за дзень так абчысцяць, што і кафтана не будзе на чым павесіць».
«Дык ці не маеце каго знаёмага?»
«Ды каго-ж знаёмага? Усе мае знаёмыя памерлі, або раззнаёміліся. Ах, бацюхна! як не мець, маю!» закрычаў ён. «Знаёмы-ж мне сам старшыня, прыязджаў нават у старыя гады да мяне, як не ведаць! аднакарытнікамі былі, разам па платах лазілі! Як не знаёмы? такі ўжо знаёмы! дык ці не да яго ўжо напісаць!»
«I вядома да яго».
«Як-жа, такі ўжо знаёмы! у школе былі прыяцелі».
I на гэтым драўляным твары раптам мільгануў нейкі цёплы прамень, выявілася не пачуццё, а нейкі бледны адбітак пачуцця, з’ява, падобная да нечаканага з’яўлення на паверхні вады тапельца, які выклікаў радасны крык у натоўпе, што абступіў бераг. Але дарэмна ўзрадаваныя браты і сёстры кідаюць з берагу вяроўку і чакаюць, ці не мільгне зноў спіна, або стомленыя намаганнямі рукі — з’яўлённе было апошнім. Глуха ўсё, і яшчэ больш страшнай і пустыннай робіцца пасля таго заціхшая паверхня стыхіі. Так і твар Плюшкіна ўслед за мільгануўшым на ім пачуццём зрабіўся яшчэ больш бяздушным і яшчэ больш пошлым.
«Ляжала на стале чвэртка чыстай паперы», сказаў ён, «ды не ведаю, куды запрапала: людзі ў мяне такія нягоднікі!» Тут пачаў ён заглядаць пад стол, і на стол, шукаў усюды і нарэшце закрычаў: «Маўра! а Маўра!» На голас з’явілася жанчына з талеркай у руках, на якой ляжаў сухар, ужо вядомы чытачу. I між імі адбылася такая размова:
«Куды ты падзела, разбойніца, паперу?»
«Дальбог, пане, не бачыла, апрача невялікага кавалачка, якім вы мелі ласку накрыць чарку».
«А вось я па вачах бачу, што падцібрыла».
«Ды нашто-ж бы я падцібрыла? Мне-ж карысці з яе ніякай, я-ж граматы не ведаю».
«Хлусіш, ты занесла панамарчуку: ён крыху разумее, дык ты яму і занесла».
«Ды панамарчук, калі захоча, дык дастане сабе паперы. Не бачыў ён вашага шматка».
«Вось пачакай-жа: на страшным судзе чэрці прыпякуць цябе за гэта жалезнымі рагаткамі, вось пабачыш, як прыпякуць!»
«Ды за што-ж прыпякуць, калі я не брала і ў рукі чвэрткі? Хутчэй ужо другой якой бабскай слабасцю, а зладзействам мяне яшчэ ніхто не папракаў».
«А вось чэрці цябе і прыпякуць! скажуць: «А вось табе, шэльма, за тое, што пана ашуквала!» ды гарачым вось цябе і прыпякуць».
«А я скажу: «няма за што! дальбог, няма за што, не брала я»... Ды вунь яна ляжыць на стале. Заўсёды без дай-прычыны папракаеце!»
Плюшкін убачыў, сапраўды, чвэртку і на хвіліну спыніўся, пажаваў губамі і сказаў: «Ну, што-ж ты расхадзілася так: вось якая задзірлівая! Ёй скажы толькі адно слова, а яна ўжо ў адказ дзесяць! Схадзі вось прынясі агню запячатаць пісьмо. Ды чакай, ты схопіш сальную свечку, сала справа топкая: згарыць — ды і няма, толькі страта, а ты прынясі вось мне лучынку!»
Маўра пайшла, а Плюшкін, сеўшы ў крэсла і ўзяўшы ў рукі пяро, доўга яшчэ варочаў на ўсе бакі чвэртку, прыдумваючы: ці нельга адарваць ад яе яшчэ васьмушку, але нарэшце пераканаўся, што ніяк нельга; усунуў пяро ў чарнільніцу з нейкай запляснелай вадкасцю і мноствам мух на дне і пачаў пісаць, выстаўляючы літары, падобныя да музычных нот, стрымліваючы штохвіліны спрыт рукі, якая расскоквалася па ўсёй паперы, лепячы скупа радок на радок і не без жалю падумваючы аб тым, што ўсё яшчэ застаецца шмат чыстага месца.
I да такой нікчэмнасці, дробязнасці, гадасці мог апусціцца чалавек! мог так змяніцца! I падобна гэта да праўды? Усё падобна да праўды, усё можа здарыцца з чалавекам. Цяперашні-ж палкі юнак адскочыў-бы з жахам, калі-б паказалі яму яго-ж партрэт у старасці. Забірайце-ж з сабой у дарогу, выходзячы з мяккіх юнацкіх гадоў у суровую жорсткую мужнасць, забірайце з сабой усе чалавечыя пачуцці, не пакідайце іх на дарозе, не падымеце потым! Грозная і страшная старасць, што чакае нас наперадзе, і нічога не зварочвае, нічога не аддае назад! Магіла больш міласэрная за яе, на магіле напішацца: тут пахаваны чалавек! але нічога не прачытаеш у халодных бяздушных рысах бесчалавечнай старасці.
«А ці не ведаеце вы якога-небудзь вашага прыяцеля?» сказаў Плюшкін, складаючы ліст: «якому-б патрэбны былі беглыя душы».
«А ў вас ёсць і беглыя?», хутка запытаў Чычыкаў схамянуўшыся.
«Вось у тым і справа, што ёсць. Зяць прабаваў даведвацца: гаворыць, быццам і след іх прастыў, але-ж ён чалавек ваенны: майстар прытупваць шпорай, а каб зрабіць захады па судах...»
«А колькі іх будзе лікам?»
«Ды дзесяткаў да сямі таксама назбіраецца».
«Ну?!»
«А дальбог так! У мяне-ж што ні год, то ўцякаюць. Народ ужо вельмі ненажэрны, ад гультаявання завёў прывычку жэрці, а ў мяне есці і самому няма чаго... А я-ж бы за іх, што ні дай, узяў-бы. Дык парайце вашаму прыяцелю вось: калі знойдзецца толькі дзесятак, дык і то ўжо ў яго добрыя грошы. Бо рэвізская душа каштуе пяцьсот рублёў».
«Не, гэтага мы прыяцелю і панюхаць не дамо», сказаў сам сабе Чычыкаў і потым растлумачыў, што такога прыяцеля ніяк не знойдзецца, што адны выдаткі па гэтай справе будуць каштаваць больш; бо ад судоў трэба адразаць крыссе ўласнага кафтана, ды ўцякаць як мага далей; але калі яму сапраўды так скрутна, дык, будучы ўзрушаны спачуваннем, ён гатоў даць.. але што гэта такая драбніца, аб якой не варта нават і гаварыць.
«А колькі-б вы далі?» запытаўся Плюшкін і сам ажыдавеў: рукі яго задрыжэлі, як жывое срэбра.
«Я даў-бы па дваццаць пяць капеек за душу».
«А як вы купляеце, на чыстыя?»
«Так, зараз грошы».
«Толькі, бацюхна, дзеля беднасці маёй, ужо далі-б па сорак капеек».
«Шаноўнейшы!» сказаў Чычыкаў. «Не толькі па сорак капеек, па пяцьсот рублёў заплаціў-бы! з прыемнасцю заплаціў-бы, таму што бачу паважаны, добры стары церпіць праз уласную дабрадушнасць».
«А дальбог так! дальбог, праўда!» сказаў Плюшкін, апусціўшы галаву ўніз і засмучана паківаўшы ёю: «усё ад дабрадушнасці».
«Вось бачыце, я раптам зразумеў ваш характар. Значыць, чаму-ж не даць-бы мне па пяцьсот рублёў за душу, але... сродкаў няма; па пяць капеек, калі хочаце, гатоў дадаць, каб кожная душа абышлася такім чынам па трыццаць капеек».
«Ну, бацюхна, воля ваша, хоць па дзве капейкі дадайце».
«Па дзве капейкі дадам, хай будзе па-вашаму. Колькі іх у вас? Вы, здаецца, казалі семдзесят?»
«Не. Усяго назбіраецца семдзесят восем».
«Семдзесят восем, семдзесят восем, па трыццаць капеек за душу, гэта будзе...» тут герой наш адну секунду, не больш, падумаў і сказаў раптам: «гэта будзе дваццаць чатыры рублі дзевяноста шэсць капеек!» Ён быў у арыфметыцы моцны. Тут-жа прымусіў ён Плюшкіна напісаць распіску і выдаў яму грошы, якія той прыняў у абедзве рукі і панёс іх да бюро з такой асцярожнасцю, як быццам-бы нёс якую-небудзь вадкасць, штохвіліны баючыся расплёскаць яе. Падышоўшы да бюро, ён перагледзеў іх яшчэ раз і паклаў таксама надзвычай асцярожна ў адну з шуфляд, дзе, пэўна, ім суджана быць пахаванымі да таго часу, пакуль айцец Карп і айцец Палікарп, два свяшчэннікі яго вёскі, не пахаваюць яго самога, на невыказную радасць зяця і дачкі, а магчыма і капітана, які прыпісаўся яму ў радню. Схаваўшы грошы, Плюшкін сеў у крэсла і ўжо, здавалася, больш не мог знайсці матэрыі, пра што гаварыць.
«А што, вы ўжо збіраецеся ехаць? сказаў ён, заўважыўшы невялікі рух, які зрабіў Чычыкаў для таго толькі, каб дастаць з кішэні хустачку.
Гэтае запытанне напомніла яму, што сапраўды няма чаго больш марудзіць. «Так, мне пара!» сказаў ён, узяўшыся за капялюш.
«А чайку?»
«Не, чайку ўжо няхай лепш як-небудзь другім разам».
«Як-жа, а я загадаў самавар. Я, прызнацца сказаць, не ахвотнік да чаю: пітво дарагое, ды і цана на цукар узнялася неміласэрная. Прошка! не трэба самавара! Сухар занясі Маўры, чуеш: няхай яго пакладзе на тое-ж месца, ці не, падай яго сюды, я ўжо занясу яго сам. Бывайце, бацюхна, хай блаславіць вас бог! А пісьмо старшыні вы аддайце. Так! няхай прачытае, ён мой стары знаёмы. Як-жа! былі з ім аднакарытнікамі!»
Потым, гэтая дзіўная з’ява, гэты скурчаны дзядуля правёў яго з двара, пасля чаго загадаў вароты зараз-жа замкнуць, потым абышоў кладоўкі, з тым, каб агледзець, ці на сваіх месцах вартаўнікі, якія стаялі на ўсіх рагах, барабанячы драўлянымі лапаткамі ў пустую бочку, замест чыгуннай дошкі; пасля гэтага зайшоў у кухню, дзе пад выглядам таго, каб пакаштаваць, ці добра харчуюцца людзі, ніштавата наеўся капусты з кашай і, вылаяўшы ўсіх да апошняга за зладзейства і кепскія паводзіны, вярнуўся ў свой пакой. Застаўшыся адзін, ён нават падумаў аб тым, як-бы гэта яму аддзякаваць гасцю за такую, сапраўды, бяспрыкладную велікадушнасць. «Я яму падарую», падумаў ён сам сабе, «кішанёвы гадзіннік: ён-жа добры, срэбны гадзіннік, а не які-небудзь тампаковы, або бронзавы, крыху папсаваны, ды ён-жа сабе паправіць; ён чалавек яшчэ малады, дык яму патрэбен кішанёвы гадзіннік, каб спадабацца сваёй нявесце! Ці не», дадаў ён пасля некаторага разважання, «лепш я пакіну яго яму пасля маёй смерці, у духоўнай, каб успамінаў пра мяне».
Але герой наш і без гадзінніка быў у самым найлепшым настроі. Такі нечаканы здабытак быў сапраўдным падарункам. Сапраўды, што ні кажы, не толькі адны мёртвыя душы, але яшчэ і беглыя і ўсяго дзвесце з лішкам чалавек! Вядома, яшчэ пад’язджаючы да вёскі Плюшкіна, ён прадчуваў ужо, што будзе такая-сякая пажыва, але такой прыбытачнай ніяк не чакаў. Усю дарогу ён быў надзвычай вясёлы, пасвістваў, наігрываў губамі, прыставіўшы да рота кулак, быццам іграў на трубе, і нарэшце зацягнуў нейкую песню, да такой ступені незвычайную, што сам Селіфан слухаў, слухаў і потым, паківаўшы крыху галавой, сказаў: «бачыш ты, як пан спявае!» Ужо быў густы змрок, калі яны пад’ехалі да горада. Цень са святлом перамяшалася зусім і, здавалася, самыя прадметы перамяшаліся таксама. Стракаты шлагбаум набыў нейкі невыразны колер; вусы ў стаяўшага на пасту салдата здаваліся на ілбу і значна вышэй вачэй, а носа як быццам не было зусім. Грукат і штуршкі далі адчуць, што брычка ўз’ехала на брук. Ліхтары яшчэ не запальваліся, дзе-ні-дзе толькі пачыналі асвятляцца вокны дамоў, а ў завулках і закутках адбываліся сцэны і размовы, неразлучныя з гэтым часам ва ўсіх гарадах, дзе многа салдатаў і рамізнікаў, работнікаў і асаблівага роду істот, у выглядзе дам у чырвоных шалях і чаравіках без панчох, якія, нібы лятучыя мышы, шныпараць па скрыжаваннях вуліц. Чычыкаў не заўважаў іх і нават не заўважыў шмат якіх тоненькіх чыноўнікаў з трасцінкамі, якія, пэўна, зрабіўшы прагулку за горад, вярталіся дамоў. Зрэдку даходзілі да вуха яго нейкія, здавалася, жаночыя выгукі: «хлусіш, п’яніца! я ніколі не дазваляла яму такога грубіянства!» або: «ты не давай рукам волі, невук, а ідзі ў часць, там я табе давяду!..» Словам, тыя словы, якія раптам абліюць як варам якога-небудзь лятуценнага дваццацігадовага юнака, калі, вяртаючыся з тэатра, нясе ён у галаве іспанскую вуліцу, ноч, чароўны жаночы вобраз з гітарай і кудзерамі. Чаго няма, і што не марыцца ў галаве яго? ён на нябёсах і да Шылера заехаў у госці — і раптам чуюцца над ім, як гром, ракавыя словы, і бачыць ён, што зноў апынуўся на зямлі, і нават на Сеннай плошчы, і нават каля карчмы і зноў пайшло пабудзённаму выстаўляцца перад ім жыццё.
Нарэшце брычка, зрабіўшы добры падскок, апусцілася, як быццам у яму, у вароты гасцініцы, і Чычыкава сустрэў Пятрушка, які адной рукой прытрымліваў крысо свайго сурдута, бо не любіў, каб крыссе расхіналася, а другой пачаў памагаць яму вылазіць з брычкі. Палавы таксама выбег са свечкаю ў руцэ і сарвэткаю на плячы. Ці рады быў Пятрушка прыезду пана, невядома, прынамсі, яны пераміргнуліся з Селіфанам, і звычайна суровы выгляд яго, на гэты раз, як быццам крыху праясніўся.
«Доўга-ж гулялі», сказаў палавы, асвятляючы лесніцу.
«Так», сказаў Чычыкаў, калі ўзышоў на лесніцу. «Ну, а ты што?»
«Дзякуй богу», адказаў палавы, кланяючыся. «Учора прыехаў паручык нейкі ваенны, заняў шаснаццаты нумар».
«Паручык?»
«Невядома які, з Разані, гнядыя коні».
«Добра, добра, трымай сябе і надалей добра!» сказаў Чычыкаў і ўвайшоў у свой пакой. Праходзячы пярэднюю, ён пакруціў носам і сказаў Пятрушку: «Ты-б, прынамсі, хоць вокны адчыніў!»
«Ды я іх адчыняў», сказаў Пятрушка, ды і схлусіў. Між іншым пан і сам ведаў, што ён схлусіў, але ўжо не хацеў пярэчыць. Пасля зробленай паездкі ён адчуваў моцную стомленасць. Заказаўшы самую лёгкую вячэру, якая складалася толькі з парасяці, ён зараз-жа распрануўся і, залезшы пад коўдру, заснуў моцна, заснуў дзівосна, як спяць толькі тыя шчасліўцы, якім невядомы ні гемарой, ні скочкі, ні занадта моцныя разумовыя здольнасці.