У дарозе нічога не здарылася надта прыкметнага. Ехалі з нечым два тыдні. Можа, яшчэ і хутчэй-бы прыехаў Іван Фёдаравіч, але набожны жыд шабашаваў па суботах, і, накрыўшыся сваёй папонай, маліўся ўвесь дзень. Зрэшты, Іван Фёдаравіч, як ужо меў я выпадак зазначыць раней, быў такі чалавек, які не дапускаў да сябе нуды. У той час развязваў ён чамадан, даставаў бялізну, разглядаў яе, ці так памыта, ці так складзена, здымаў асцярожна пушок з новага мундзіра, пашытага ўжо без пагончыкаў, і зноў усё гэта складаў найлепшым чынам. Кніг ён, наогул сказаць, не любіў чытаць; а калі і заглядаў часамі ў варажбітную кнігу, дык гэта таму, што любіў страчаць там знаёмае, чытанае ўжо некалькі разоў. Так гарадскі жыхар накіроўваецца кожны дзень у клуб, не для таго, каб пачуць там што-небудзь новае, але каб спаткаць там тых прыяцеляў, з якімі ён ужо з незапамятных часоў прызвычаіўся дзейкаць у клубе. Так чыноўнік з вялікай асалодаю чытае адрас-каляндар па некалькі разоў на дзень, не для якіх-небудзь дыпламатычных вымудраў, але яго надзвычайна цешыць друкаваны роспіс імёнаў. «А! Іван Гаўрылавіч такі-та!» паўтарае ён глуха сам сабе. «А! вось і я! гм!» І наступны раз зноў перачытвае яго з тымі-ж выгукамі.
Пасля двухтыднёвай язды Іван Фёдаравіч дасягнуў вёсачкі, якая знаходзілася за сто вёрст ад Гадзяча. Гэта было ў пятніцу. Сонца даўно ўжо зайшло, калі ён уз'ехаў з жыдам і кібіткаю на пастаялы двор. Гэты пастаялы двор нічым не адрозніваўся ад іншых пабудаваных у невялікіх вёсачках. У іх звычайна з вялікай стараннасцю частуюць падарожніка сенам і аўсом, як быццам ён быў паштовым канём. Але калі-б ён захацеў паснедаць, як звычайна снедаюць прыстойныя людзі, дык захаваў-бы ў непарушнасці свой апетыт да іншага выпадку. Іван Фёдаравіч, ведаючы гэта, загадзя прызапасіў два вяслы абаранкаў і каўбасу і, заказаўшы чарку гарэлкі, у якой не бывае нястачы ні ў адным пастаялым двары, пачаў сваю вячэру, сеўшы на лаўцы перад дубовым сталом, нерухома ўкапаным у гліняную падлогу.
На працягу гэтага часу пачуўся стук брычкі. Вароты зарыпелі; але брычка доўга не ўз'язджала на двор. Гучны голас лаяўся са старою, якая трымала тракцір. «Я ўз'еду», пачуў Іван Фёдаравіч: «але калі хоць адзін клоп укусіць мяне ў тваёй хаце, дык прыб'ю, дальбог, прыб'ю, старая вядзьмарка! і за сена нічога не дам!»
Праз хвіліну дзверы адчыніліся, і ўвайшоў, ці, лепей сказаць, улез таўсты чалавек у зялёным сурдуце. Галава яго нерухома спачывала на кароткай шыі, якая здавалася яшчэ таўсцейшай ад двухпавярховага падбародка. Здавалася, і з выгляду ён належаў да ліку тых людзей, якія ніколі не ламалі галавы над глупствам і ў якіх усё жыццё кацілася, як па масле.
«Добрага здароўя, міласцівы гасудар!» прамовіў ён, убачыўшы Івана Фёдаравіча.
Іван Фёдаравіч бязмоўна пакланіўся.
«А дазвольце спытаць, з кім маю гонар размаўляць?» гаварыў далей таўсты прыезджы. Пры такім допыце Іван Фёдаравіч міжволі падняўся з месца і стаў на выцяжку, што звычайна ён і рабіў заўсёды, калі яго аб чым-небудзь пытаўся палкоўнік. «Адстаўны паручык Іван Фёдараў Шпонька», адказаў ён.
«А ці можна спытаць, у якія мясціны маеце ласку ехаць?»
«Ва ўласны хутар, Вытрэбенькі».
«Вытрэбенькі!» выгукнуў суровы дапытвальнік. «Дазвольце, міласцівы гасудар, дазвольце!» гаварыў ён, падступаючы да яго і размахваючы рукамі, як быццам-бы хто-небудзь яго не дапускаў, або ён прадзіраўся праз натоўп, і, наблізіўшыся, прыняў Івана Фёдаравіча ў свае абдымкі і аблабызаў спачатку ў правую, пасля ў левую, і пасля зноў у правую шчаку. Івану Фёдаравічу вельмі ўпадабалася гэтае лабызанне, бо вусны яго прынялі вялікія шчокі незнаёмага за мяккія падушкі.
«Дазвольце, міласцівы гасудар, пазнаёміцца!» гаварыў далей таўстун: «я памешчык таго-ж Гадзячскага павета і ваш сусед. Жыву ад хутара вашага Вытрэбенькі не далей за пяць вёрст, у сяле Хартышча; а прозвішча маё Грыгорый Грыгор'евіч Сторчанка. Абавязкова, абавязкова, міласцівы гасудар, і знаць вас не хачу, калі не прыедзеце ў госці ў сяло Хартышча. Я цяпер спяшаю па патрэбе… А што гэта?» прамовіў ён рахманым голасам увайшоўшаму свайму жакею, хлапчуку ў казацкай світцы, з залатанымі локцямі, які з недацямнай мінаю стаўляў на стол скруткі і скрынкі: «Што гэта? што?» і голас Грыгорыя Грыгор'евіча непрыкметна рабіўся гразней і гразней. «Хіба гэта я сюды загадаў стаўляць табе, даражэнькі! Хіба гэта я сюды казаў стаўляць табе, падлюга? Хіба я не казаў табе, наперад разагрэць курыцу, шэльма? Пайшоў!» ускрыкнуў ён, тупнуўшы нагою. «Чакай, морда! Дзе паграбец са штофікамі? Іван Фёдаравіч!» гаварыў ён, наліваючы ў чарку настойкі: «прашу пакорна лякарственнай!»
«Дальбог, не магу… я ўжо меў выпадак…» прамовіў Іван Фёдаравіч з запінкаю.
«І слухаць не хачу, міласцівы гасудар!» узвысіў голас памешчык: «і слухаць не хачу! з месца не сыйду, пакуль не апарожніце…»
Іван Фёдаравіч, убачыўшы, што нельга адмовіцца, не без прыемнасці выпіў.
«Гэта курыца, міласцівы гасудар», гаварыў далей тоўсты Грыгорый Грыгор'евіч, разразаючы яе нажом у драўлянай скрынцы. «Патрэбна вам сказаць, што кухарка мая Яўдоха любіць часамі кулікнуць, а таму часта перасушвае. Гэй, хлопча!» тут павярнуўся ён да хлапчука ў казацкай світцы, які прынёс пярыну і падушкі: «пасцялі мне пасцелю на падлозе пасярод хаты! Глядзі-ж, сена накладзі вышэй пад падушку! ды высмакні ў бабы з мычкі шматок кудзелі заткнуць мне вушы на ноч! Патрэбна вам ведаць, міласцівы гасудар, што я маю прызвычаенне затыкаць на ноч вушы ад таго праклятага выпадку, калі ў адной рускай карчме залез мне ў левае вуха таракан. Праклятыя кацапы, як я пасля даведаўся, ядуць нават капусту з тараканамі. Немагчыма апісаць, што дзеялася са мною: у вусе так і казыча, так і казыча… ну, хоць на сцяну! Мне дапамагла ўжо ў нашых мясцінах простая бабулька. І чым-бы вы думалі? проста шэптамі. Што вы скажаце, міласцівы гасудар, пра лекароў? Я думаю, што яны, проста, марочаць і дураць нас. Іншая бабуля ў дваццаць разоў лепей ведае за ўсіх гэтых лекароў».
«Сапраўды, вы маеце ласку гаварыць чыстую праўду. Іншая сапраўды бывае…» Тут ён спыніўся, як-бы не знаходзячы належнага слова. Не шкодзіць тут і мне сказаць, што ён наогул быў не шчодры на словы. Можа, гэта тлумачылася нясмеласцю, а, можа, жаданнем выразіцца прыгажэй.
«Добра, добра ператрасі сена!» гаварыў Грыгорый Грыгор'евіч свайму лакею: «тут сена такое паскуднае, што так і глядзі, як-небудзь трапіць сучок. Дазвольце, міласцівы гасудар, пажадаць спакойнай ночы! Заўтра ўжо не ўбачымся: я выязджаю да зары. Ваш жыд будзе шабашаваць, бо заўтра субота, і таму вам няма чаго ўставаць рана. Не забудзьце-ж мае просьбы, і знаць вас не хачу, калі не прыедзеце ў сяло Хартышча».
Тут камердынер Грыгорыя Грыгор'евіча сцягнуў з яго сурдут і боты і нацягнуў замест гэтага халат, і Грыгорый Грыгор'евіч пакаціўся на пасцель, і, здавалася, вялізная пярына лягла на другую.
«Гэй, хлопча! куды-ж ты, падлюга? Ідзі сюды, папраў мне коўдру! Гэй, хлопча, падмасці пад галаву сена! Ды што, коней ужо напаілі? Яшчэ сена! сюды, пад гэты бок! ды папраў, падлюга, добра коўдру! Вось так, яшчэ! ох!..» Тут Грыгорый Грыгор'евіч яшчэ ўздыхнуў разы два і пусціў страшны ********** насавы свіст па ўсім пакоі, пахропваючы часамі так, што старая, якая драмала на ляжанцы, абудзіўшыся, раптам глядзела ў абодва вокі на ўсе бакі, але, не бачачы нічога, супакойвалася і засынала зноў.
Назаўтра, калі прачнуўся Іван Фёдаравіч, ужо таўстога памешчыка не было. Гэта была толькі адна прыкметная падзея, якая здарылася з ім па дарозе. На трэці дзень пасля гэтага набліжаўся ён да свайго хутарка.
Тут адчуў ён, што сэрца ў ім моцна забілася, калі выглянуў, махаючы крыламі, вятрак і калі, па меры таго, як жыд гнаў сваіх кляч на гару, паказваўся ўнізе рад вербаў. Жыва і ярка блішчала праз іх сажалка і дыхала свежасцю. Тут некалі ён купаўся. У гэтай самай сажалцы ён некалі з хлапчукамі брадзіў па шыю ў вадзе за ракамі. Кібітка ўз'ехала на грэблю, і Іван Фёдаравіч убачыў той самы старасвецкі дамок, накрыты ачарэтам[79]; тыя-ж самыя яблыні і чарэшні, па якіх ён калісьці крадком лазіў. Толькі што ўз'ехаў ён на двор, як збегліся з усіх бакоў сабакі ўсіх гатункаў: рудыя, чорныя, шэрыя, пярэстыя. Некаторыя з брэхам кідаліся пад ногі коням; другія беглі ззаду, заўважыўшы, што вось вымазана салам. Адзін, стоячы каля кухні і накрыўшы лапаю костку, заліваўся ва ўсё горла; другі брахаў здалёк і бегаў узад і ўперад, павільваючы хвастом і як быццам прыгаварваючы: паглядзіце, людзі хрышчоныя, які я цудоўны малады чалавек! Хлапчаняты ў запэцканых кашулях беглі глядзець. Свіння, якая хадзіла па дварэ з шаснаццаццю парасятамі, падняла ўгору з дапытлівым выглядам свой лыч і рохкнула тучней, як звычайна. На дварэ ляжала на зямлі мноства пасцілак з пшаніцаю, просам і ячменем, што сушыліся на сонцы. На страсе таксама сушылася не мала рознастайных траў: Пятровых батагоў, нячуй-вітэра ды іншых. Іван Фёдаравіч так быў заняты разгляданнем гэтага, што схамянуўся толькі тады, калі пярэсты сабака ўкусіў за лытку жыда, які злазіў з козлаў. Збеглася дворня, якая складалася з кухаркі, адной бабы і двух дзевак у шарсцяных спадніцах, пасля першых выгукаў: та се-ж паныч наш! абвясцілі, што цётухна садзіла ў гародзе пшанічку, разам з дзеўкаю Палашкаю і фурманам Амелькам, які часта выконваў абавязкі і гародніка і вартаўніка. Але цётухна, якая яшчэ здалёк убачыла рагожную кібітку, была ўжо тут. І Іван Фёдаравіч здзівіўся, калі яна амаль падняла яго на руках, як быццам не даючы веры, ці тая гэта цётухна, што пісала да яго пра сваю старасць і хваробу.