Адна толькі хата свяцілася ў канцы вуліцы. Гэта жыллё галавы. Галава ўжо даўно скончыў сваю вячэру і, бясспрэчна. даўно-б ужо заснуў; але ў яго быў у гэты час госць, вінакур, прысланы будаваць вінакурню памешчыкам, які меў невялікі ўчастак зямлі паміж вольнымі казакамі. На самым покуце, на пачэсным месцы, сядзеў госць — нізенькі, тоўсценькі чалавечак, з маленькімі вочкамі, якія вечна смяяліся; у іх, здаецца, напісана было тое задавальненне, з якім ён курыў сваю кароценькую люльку, штохвіліны сплёўваючы і прыціскаючы пальцам вылазіўшую з яе, ператвораную ў попел табаку. Воблакі дыму хутка разрасталіся над ім, апранаючы яго ў шызы туман. Здавалася, быццам шырокі комін з якой-небудзь вінакурні, якому надакучыла сядзець на сваім даху, надумаўся прагуляцца і спаважна прымасціўся за сталом у хаце галавы. Пад носам тырчалі ў яго кароценькія і густыя вусы; але яны так невыразна мільгалі праз табачную атмасферу, што здаваліся мышшу, якую вінакур злавіў і трымаў у роце сваім, падрываючы манаполію свірнавага ката. Галава, як гаспадар, сядзеў у адной толькі кашулі і ў палатняных нагавіцах. Арлінае вока яго, як сонца надвечар, пачынала пакрысе плюшчыцца і меркнуць. На канцы стала курыў люльку адзін з сельскіх дзесяцкіх, што складалі каманду галавы; з пашаны да гаспадара ён сядзеў у світцы.
«Хутка-ж вы думаеце», сказаў галава, павярнуўшыся да вінакура і кладучы крыж на пазяхнуўшы рот свой, «паставіць вашу вінакурню?»
«Калі бог дапаможа, дык гэтай восенню, можа, і закурым. На Пакровы, я гатоў залажыцца на бог ведае што, калі пан галава не будзе пісаць нагамі нямецкія крэндзелі па дарозе».
Пасля вымаўлення гэтых слоў вінакуравы вочкі зніклі; замест іх працягнулася праменне да самых вушэй; усё тулава пачало калыхацца ад смеху, і вясёлыя вусны на момант пакінулі задымленую люльку.
«Дай божа», сказаў галава, выразіўшы на абліччы сваім нешта падобнае да ўсмешкі. «Цяпер яшчэ, дзякуй богу, вінніц развялося крыху. А вось, у стары час, калі праводзіў я царыцу па пераяслаўскай дарозе, яшчэ нябожчык Безбародзька[39] …»
«Ну, сват, успомніў час! Тады ад Крэменчуга да самых Ромен не налічвалі і двух вінніц. А цяпер… Ці чуў ты, што навыдумлялі праклятыя немцы? Хутка, кажуць, будуць курыць не дрывамі, як усе сумленныя хрысціяне, а нейкай чартоўскай параю». Гаворачы гэтыя словы, вінакур у разважанні пазіраў на стол і на расстаўленыя на ім рукі свае. «Як гэта параю — дальбог, не ведаю!»
«Што за дурні, даруй божа, гэтыя немцы!» сказаў галава. «Я-б іх батагом, сабачых сыноў. Ці чутая справа, каб параю можна было кіпяціць што. Таму лыжку баршчу нельга паднесці да роту, не падсмажыўшы губы, як маладое парася…»
«І ты, сват», абазвалася швагерка, якая сядзела на ляжанцы, падабраўшы пад сябе ногі: «будзеш, увесь гэты час, жыць у нас без жонкі!»
«А навошта яна мне? Іншая справа, каб што людскае было».
«Быццам і непрыгожая?» запытаў галава, утаропіўшы на яго вока сваё.
«Дзе там прыгожая! Стара, як біс. Хара ўся ў зморшчках, быццам спарожнены кашалёк». І нізенькая будыніна вінакура расхісталася ізноў ад гучнага смеху.
У гэты час нешта пачало шастаць за дзвярыма; дзверы расчыніліся, і мужык, не здымаючы шапкі, ступіў за парог і стаў, як быццам у роздуме, пасярод хаты, разявіўшы рот і аглядаючы столь. Гэта быў знаёмы наш, Каленік.
«Вось я і дамоў прышоў!» гаварыў ён, сядаючы на лаўку каля дзвярэй і не зварочваючы ніякай увагі на прысутных.
«Бачыш як расцягнуў, ворагаў сын, шайтан, дарогу. Ідзеш, ідзеш і канца няма! Ногі як быццам пераламаў хто-небудзь. Дастань вось там, баба, кажух, падаслаць мне. На печ да цябе не прыду, дальбог, не прыду: ногі баляць! Дастань яго, там ён ляжыць, каля покута: глядзі толькі, не абярні гаршчок з цёртаю табакаю. Альбо не, не руш, не руш! Ты, можа, п'яная сёння… Няхай, ужо я сам дастану».
Каленік падняўся крыху, але неадольная сіла прыкавала яго да лаўкі.
«За гэта люблю», сказаў галава: «прышоў у чужую хату і гаспадарыць, як дома! Выправіць яго, пакуль рэбры цэлыя!»
«Пакінь, сват, адпачыць!» сказаў вінакур, утрымліваючы яго за руку. «Гэта карысны чалавек; пабольш-бы такога народу — і вінніца наша слаўна-б пайшла…»
Аднак-жа не дабрадушнасць змусіла на гэтыя словы. Вінакур верыў усім прыметам, і адразу-ж прагнаць чалавека, які ўжо сеў на лаўку, значыла ў яго наклікаць бяду.
«А што-ж, як старасць прыдзе!..» бурчаў Каленік, кладучыся на лаўку. «Ну, каб быў, яшчэ сказаць, п'яны; дык не-ж, не п'яны. Дальбог, не п'яны! Што мне маніць! Я гатоў абвясціць гэта хоць самому галаве. Што мне галава? Каб ён здох, сабачы сын! Я плюю на яго! Каб яго, аднавокага чорта, возам пераехала! Што ён аблівае людзей на марозе…»
«Эге! улезла свіння ў хату, ды і лапы суне на стол», сказаў галава, гнеўна ўздымаючыся з свайго месца; але ў гэты час цяжкаваты камень, пабіўшы акно ўшчэнт, паляцеў яму пад ногі. Галава спыніўся. «Калі-б я ведаў», казаў ён, падымаючы камень, «які гэта шыбенік шпурляў, я-б навучыў яго, як кідацца! Бачыш, якія свавольствы!» гаварыў ён далей, разглядаючы яго на руцэ палаючым позіркам. «Каб ён удавіўся гэтым каменем…»
«Стой, стой! Божа цябе барані, сват!» падхапіў, збялеўшы, вінакур. «Барані цябе божа, і на тым, і на гэтым свеце, паблаславіць каго-небудзь такою лаянкай!»
«Вось знайшоўся заступнік! Няхай ён згіне!..»
«І не думай, сват! Ты не ведаеш, пэўна, што здарылася з нябожчыцай цешчай маёй?»
«З цешчай?»
«Так, з цешчай. Увечары, крыху, можа, раней, як цяпер, паселі вячэраць: набожчыца цешча, нябожчык цесць, да найміт, да наймічка[40] ды дзяцей штук з пяцёра. Цешча адсыпала крыху галушак з вялікага чыгуна ў міску, каб не былі такія гарачыя. Пасля працы ўсе выгаладаваліся і не хацелі чакаць, пакуль астынуць. Уздзеўшы на даўгія драўляныя спіцы галушкі, пачалі есці. Раптам, адкуль ні вазьміся, чалавек, якога ён роду, бог яго ведае, просіць і яго дапусціць да трапезы. Як не накарміць галоднага чалавека! Далі і яму спіцу. Толькі госць умінае галушкі, як карова сена. Пакуль тыя з'елі па адной і апусцілі спіцы па другія, дно было гладка, як панскі памост. Цешча насыпала яшчэ; думае, госць пад'еў і будзе ўмінаць меней. Ані блізка! Яшчэ ямчэй пачаў аплятаць! і другую спаражніў! „А каб ты ўдавіўся гэтымі галушкамі!“ падумала галодная цешча; як раптам той папярхнуўся і ўпаў. Кінуліся да яго — і духі вон. Удавіўся».
«Гэтак яму, абжыралу праклятаму, і трэба!» сказаў галава.
«Так-бы, ды не гэтак вышла: ад таго часу спакою не было цешчы. Як толькі ноч, мярцвяк і цягнецца. Сядзе верхам на комін, пракляты, і галушку трымае ў зубах. Удзень усё спакойна, і не чуваць пра яго; а толькі пачне змяркацца, зірні на страху, ужо і асядлаў, сабачы сын, комін…»
«І галушка ў зубах?»
«І галушка ў зубах».
«Дзівосы, сват! Я чуў нешта падобнае яшчэ за нябожчыцу царыцу…»
Тут галава спыніўся. Пад акном пачуўся шум і тупанне танцуючых. Спярша ціха трымкнулі струны бандуры, да іх далучыўся голас. Струны загрымелі мацней, некалькі галасоў пачалі дапамагаць, і песня зашумела віхурай:
Хлопцы, слышали ли вы?
Наши ль головы не крепки!
У кривого головы
Вдруг рассыпалися клепки.
Набей, бондарь, голову
Ты стальными обручами!
Вспрысни, бондарь, голову
Батогами! батогами!
Голова наш сед и крив;
Стар, как бес; а что за дурень!
Прихотлив и похотлив:
Жмется к девкам… Дурень, дурень!
И тебе лезть к парубкам!
Тебя б нужно в домовину [41],
По усам, да по шеям!
За чуприну! за чуприну!
«Слаўная песня, сват!» сказаў вінакур, нахіліўшы крыху набок галаву і адвярнуўшыся да галавы, які ўкамянеў ад здзіўлення пры гэткім нахабстве. «Слаўная! кепска толькі, што галаву ўспамінаюць не зусім прыстойнымі словамі…» І ізноў паклаў рукі на стол з нейкім салодкім замілаваннем у вачах, падрыхтоўваючыся слухаць яшчэ, бо пад акном грымеў рогат і крыкі: ізноў! ізноў! Аднак-жа праніклівае вока ўбачыла-б адразу, што не здзіўленне ўтрымлівала доўга галаву на адным месцы. Так толькі стары спрактыкаваны кот дапускае часамі неспрактыкаваную мыш бегаць каля свайго хваста; а тым часам хутка стварае план, як перарэзаць ёй дарогу ў сваю нару. Яшчэ адзінокае вока галавы было ўтароплена ў акно, а ўжо рука, даўшы знак дзесяцкаму, трымалася за драўляную ручку дзвярэй, і раптам на вуліцы ўзняўся крык… Вінакур, які да ліку многіх вартасцей сваіх далучаў яшчэ і цікаўнасць, хутка набіўшы табакаю сваю люльку, выбег на вуліцу; але жартаўнікі ўжо разбегліся.
«Не, ты не вырабішcя ад мяне!» крычаў галава, цягнучы за руку чалавека ў вывернутым поўсцю дагары аўчынным чорным кажусе. Вінакур, карыстаючыся часам, падбег, каб паглядзець у твар гэтаму парушальніку спакою; але нясмела адступіўся назад, убачыўшы даўгую бараду і страшна размаляваную храпу. «Не, ты не вырабішся ад мяне», крычаў галава, цягнучы далей свайго палонніка проста ў сенцы, а той, зусім ніяк не ўпіраючыся, спакойна ішоў за ім услед, як быццам у сваю хату. «Карпо, адчыняй камору!» сказаў галава дзесяцкаму. «Мы яго ў цёмную камору! А там пабудзім пісара, збяром дзесяцкіх, пераловім усіх гэтых буянаў і сёння-ж і рэзалюцыю ўсім ім учынім!»
Дзесяцкі забразджаў невялікім вісячым замком у сенцах і адчыніў камору. У гэты самы час палоннік, карыстаючыся цемнатою сянец, раптам вырваўся з незвычайнаю сілаю з рук яго.
«Куды?» закрычаў галава, ухапіўшы яшчэ мацней за каўнер.
«Пусці, гэта я», чуўся тоненькі голас.
«Не дапаможа! не дапаможа, брат! Вішчы сабе хоць чортам, не толькі бабаю, мяне не абдурыш!» і штурхнуў яго ў цёмную камору так, што бедны палоннік застагнаў, упаўшы на падлогу, і, у суправаджэнні дзесяцкага, накіраваўся ў хату пісара, а ўслед за імі, як параход, задыміўся вінакур.
У роздуме ішлі яны ўсе трое, панурыўшы галаву, і раптам, на павароце ў цёмны завулак, разам ускрыкнулі ад моцнага ўдару па ілбах, і такі-ж крык адгукнуўся ў адказ ім. Галава, прыжмурыўшы вока сваё, са здзіўленнем убачыў пісара з двума дзесяцкімі.
«Я да цябе іду, пане пісар».
«А я да твае ласкі, пан галава».
«Дзівосы завяліся, пане пісар».
«Дзівосныя справы, пан галава».
«А што?»
«Хлопцы шалеюць! буяняць цэлымі кучамі па вуліцах. Тваю ласку велічаюць такімі словамі — словам, сказаць брыдка, п'яны маскаль пабаіцца іх выкінуць нечасцівым языком сваім». (Усё гэта хударлявы пісар, у пярэстых нагавіцах і камізэльцы колеру вінных дражджэй, суправаджаў працягваннем шыі наперад і прывядзеннем яе ў ранейшае становішча.) «Задрамаў быў крыху, паднялі з ложка праклятыя гарэзы сваімі брыдкімі песнямі і грукатам! Хацеў быў як належыць прыструніць іх, ды пакуль надзеў нагавіцы і камізэльку, усе разбегліся, куды папала. Самы галоўны, аднак-жа, не вылузаўся ад нас. Выспеўвае ён цяпер у той хаце, дзе трымаюць калоднікаў. Душа гарэла ў мяне пазнаць гэтую птушку, ды храпа запэцкана сажаю, як у чорта, які куе цвікі для грэшнікаў».
«А як ён апранены, пан пісар?»
«У чорным вывернутым кажусе, сабачы сын, пане галава!»
«А ці не маніш ты, пане пісар? Што, калі гэты вісус сядзіць цяпер у мяне ў каморы?»
«Не, пане галава. Ты сам, не ў гнеў будзь сказана, паграшыў крыху».
«Давайце агню! мы паглядзім яго!»
Агонь прынеслі, дзверы адамкнулі, і галава ахнуў ад здзіўлення, убачыўшы перад сабою швагерку.
«Скажы, калі ласка», з гэтымі словамі яна прыступіла да яго: «ты не з'ехаў яшчэ з апошняга розуму? Ці была ў аднавокай мазгаўні тваёй хоць кропля мазгоў, калі штурхнуў ты мяне ў цёмную камору; шчасце, што не ўдарылася галавою аб жалезны крук. Хіба я не крычала табе, што гэта я? Схапіў, пракляты мядзведзь сваімі жалезнымі лапамі, дый пхне! Каб цябе на тым свеце чэрці пхалі!..»
Апошнія словы яна вынесла за дзверы на вуліцу, куды падалася дзеля якіх-небудзь сваіх прычын.
«Ды я бачу, што гэта ты!» сказаў галава, схамянуўшыся.
«Што скажаш, пане пісар, не шэльма гэты пракляты сарвігалава?»
«Шэльма, пане галава».
«Ці не пара нам усіх гэтых гарэзаў прашколіць, як мае быць, і прымусіць іх займацца справаю?»
«Даўно пара, даўно пара, пане галава».
«Яны, дурні, забралі сабе… Што за ліха, мне здаўся крык швагеркі на вуліцы; яны, дурні, забралі сабе ў галаву, што я ім раўня! Яны думаюць, што які-небудзь іх брат, просты казак!» Невялікі кашаль услед за гэтым і ўтаропліванне вока спадылба наўкруг змушала здагадвацца, што галава рыхтаваўся гаварыць пра нешта важнае. «У тысяча… гэтых праклятых назваў год, хоць забі, не выгавару; ну, годзе, камісару тагачаснаму, Ледачаму, дадзены быў загад выбраць з казакаў такога, які-б быў кемлівейшы за ўсіх. О! (гэтае „о“ галава прамовіў, падняўшы палец угору) кемлівейшы за ўсіх! у праваднікі да царыцы. Я тады…»
«Што і казаць! гэта ўжо кожны ведае, пане галава. Усе ведаюць, як ты выслужыў царскую ласку. Прызнайся, цяпер, мая праўда вышла; хапіў крыху на душу граху, сказаўшы, што злавіў гэтага гарэзу ў вывернутым кажусе?»
«А што да гэтага д'ябла ў вывернутым кажусе, дык яго, для прыкладу іншым, закуць у кайданы і пакараць, як належыць. Хай ведаюць, што значыць улада! Ад каго-ж і галава пастаўлены, як не ад цара? Потым дабяромся і да іншых хлопцаў: я не забыўся, як праклятыя гарэзы ўвагналі ў гарод чараду свіней, якія перапсавалі маю капусту і гуркі; я не забыўся, як чортавы дзеці адмовіліся вымалаціць маё жыта; я не забыўся… Але згінь яны, мне трэба абавязкова даведацца, якая гэта шэльма ў вывернутым кажусе».
«Гэта спрытная, мусіць, птушка!» сказаў вінакур, у якога шчокі, на працягу гэтае ўсяе гаворкі, безупынна заражаліся дымам, як асадная гармата, і вусны, пакінуўшы кароценькую люльку, выкінулі цэлы воблачны фантан. «Гэтакага чалавека не кепска, на кожны выпадак, і пры вінніцы трымаць; а яшчэ лепш павесіць на верхавіну дуба, замест панікадзіла». Гэткая астрата здалася не зусім дурною вінакуру, і ён у той-жа час вырашыў, не чакаючы ўхвалення іншых, узнагародзіць сябе хрыплым смехам.
У гэты час пачалі набліжацца яны да невялікай хаты, якая амаль павалілася на зямлю, — цікаўнасць нашых падарожнікаў павялічылася. Усе зграмадзіліся каля дзвярэй. Пісар дастаў ключ, загрымеў ім каля замка: але гэты быў ад яго скрыні. Нецярплівасць павялічылася. Засадзіўшы руку, пачаў ён шукаць і сыпаць лаянку, не знаходзячы яго. «Ёсць!» сказаў ён, нарэшце, нагнуўшыся і дастаючы яго з глыбіні прасторнай кішэні, якую мелі яго пярэстыя нагавіцы. Пры гэтым слове сэрцы нашых герояў, здалося, зліліся ў адно. І гэтае вялізнае сэрца забілася так моцна, што няроўны стук яго не быў заглушаны нават бразнуўшым замком. Дзверы адчыніліся і… Галава зрабіўся белы, як палатно; вінакур адчуў холад, і валасы яго, здавалася, хацелі адляцець на неба; жах выказаўся ў твары пісара; дзесяцкія прыраслі да зямлі і не мелі сілы самкнуць дружпа разяўленыя раты свае: перад імі стаяла швагерка.
Уражаная не менш за іх, яна, аднак-жа, крыху схамянулася і зрабіла рух падыйсці да іх.
«Стой!» закрычаў немым голасам галава і моцна зачыніў за ёю дзверы. «Панове! гэта шайтан!» гаварыў ён далей. «Агню! шпарчэй агню! не пашкадую казённай хаты! Запальвай яе, запальвай, каб і касцей чартовых не засталося на зямлі!»
Швагерка ў жаху крычала, чуючы за дзвярамі грознае прызначэнне. «Што вы, браткі!» гаварыў вінакур. «Дзякуй богу, валасы ў вас ледзь не ў снезе, а да гэтае пары розуму не нажылі; ад простага агню вядзьмарка не загарыцца! Толькі агонь з люлькі можа запаліць ваўкалака. Чакайце, я зараз усё ўладжу».
Сказаўшы гэта, ён высыпаў гарачы попел з люлькі ў пук саломы і пачаў раздзьмухваць яе. Адчай дадаў сілы беднай швагерцы, голасна пачала яна ўмольваць і разупэўняць іх.
«Чакайце, браткі! Навошта дарэмна граху набірацца; можа, гэта і не шайтан», сказаў пісар. «Калі яно, гэта значыць тое самае, якое сядзіць там, згодзіцца перахрысціцца, дык гэта пэўная адзнака, што не чорт».
Прапанова ўхвалена.
«Чур мяне, шайтан», казаў далей пісар, прылажыўшыся да замочнае дзіркі ў дзвярах. «Калі не зварухнешся з месца, мы адчынім дзверы».
Дзверы адчыніліся.
«Перахрысціся!» сказаў галава, аглядаючыся назад, як быццам выбіраючы бяспечнае месца на выпадак рэтырады.
Швагерка перахрысцілася.
«Што за ліха! сапраўды гэта швагерка!»
«Якая гэта нячыстая сіла зацягнула цябе, кума, у гэты катух?»
І швагерка, усхліпваючы, расказала, як схапілі яе хлопцы ў ахапак на вуліцы і, не зважаючы на яе супраціўленне, апусцілі ў шырокае акно хаты і забілі акяніцы. Пісар зірнуў: завескі шырокае акяніцы адарваны, і яна прыбіта толькі зверху драўляным брусам.
«Глядзі адно ты, аднавокі шайтан!» закрычала яна, падступіўшы да галавы, які адышоўся крыху і ўсё яшчэ працягваў яе мераць сваім вокам. «Я ведаю твой намер: ты хацеў, ты рады быў выпадку спаліць мяне, каб вальней было валачыцца за дзяўчатамі, каб не было каму бачыць, як дурыцца стары дзед. Ты думаеш, я не ведаю, пра што ты гаварыў гэтым вечарам з Ганнаю? О! я ведаю ўсё. Мяне цяжка абдурыць і не тваёй бесталковай мазгаўні. Я доўга цярплю, але потым не пакрыўдуй…»
Сказаўшы гэта, яна паказала кулак і хутка пайшла, пакінуўшы галаву ў аслупяненні. «Не, тут не на жарты шайтан убіўся», думаў ён, моцна пачухваючы сваю макавінку.
«Злавілі!» закрычалі падышоўшыя ў гэты час дзесяцкія.
«Каго злавілі?» запытаў галава.
«Д'ябла ў вывернутым кажусе».
«Падавайце яго!» закрычаў галава, схапіўшы за рукі прыведзенага палонніка. «Вы звар'яцелі: гэта п'яны Каленік».
«Што за насланнё! у руках нашых быў, пане галава. У завулку абкружылі праклятыя хлопцы, пачалі танцаваць, тузаць, высалапліваць языкі, вырываць з рук… ліха з вамі!.. І як мы злавілі гэтую варону, замест яго, бог адзін ведае!»
«Уладаю маёю і ўсіх міран даецца загад злавіць у гэты-ж момант гэтага разбойніка; а аднолькавым чынам, і ўсіх, каго знойдзеце на вуліцы, і прывесці на расправу да мяне!..»
«Злітуйся, пан галава!» закрычалі некаторыя, кланяючыся ў ногі. «Убачыў-бы ты, якія храпы; забі бог нас, і нарадзіліся і хрысціліся — не бачылі такіх паганых храп. Ці доўга да граху, пане галава, дерапужаюць добрага чалавека так, што потым ні адна баба не возьмецца выліць пярэпалах».
«Дам я вам пярэпалах! Што вы? не хочаце слухацца? Вы, пэўна, трымаеце іх руку? Вы бунтаўшчыкі? Што гэта?.. Што гэта… Вы заводзіце разбоі?.. Вы… Я данясу камісару? У гэты-ж момант! Чуеце, зараз-жа. Бяжыце, ляціце птушкаю! Каб я вас… Каб вы мне…»
Усе разбегліся.