Астатні дзень перад Калядамі прайшоў. Зімовая, ясная ноч наступіла. Зірнулі зоры. Месяц велічна ўзняўся на неба пасвяціць добрым людзям і ўсяму свету, каб усім было весела калядаваць і славіць Хрыста[45]. Марозіла мацней, як з раніцы; але затое так было ціха, што рып марозу пад ботамі быў чуцён за поўвярсты. Яшчэ ніводзін натоўп парубкаў не паказваўся пад вокнамі хат; месяц адзін толькі заглядаў у іх крадком, як-бы заклікаючы дзяўчат скончыць прыбірацца і хутчэй выбегчы на рыпатлівы снег. Тут цераз комін адной хаты клубамі паваліўся дым і пайшоў хмараю па небе, і разам з дымам паднялася вядзьмарка верхам на веніку.
Калі-б у гэты час праязджаў сарачынскі засядацель на тройцы абыватальскіх коней, у шапцы з барашкавым аколышкам, зробленай на ўланскі манер, у сінім кажусе, падбітым чорнымі смушкамі, з д'ябальскі сплеценым гарапнікам, якім ён мае звычай падганяць свайго фурмана, дык ён-бы пэўна прыкмеціў яе, бо ад сарачынскага засядацеля не схаваецца ніводная вядзьмарка на свеце. Ён ведае дакладна, колькі ў кожнай бабы свіння прыводзіць парасят, і колькі ў скрыні ляжыць палатна, і што іменна з свайго адзення і гаспадаркі пакіне ў заставу добры чалавек у нядзелю ў карчме. Але сарачынскі засядацель не праязджаў, дый якая яму справа да чужых, калі ў яго ёсць свая воласць. А вядзьмарка, тым часам, узнялася так высока, што адной толькі чорнаю плямкай мільгала ўгары. Але дзе ні з'яўлялася плямка, там зоры, адна за адною, знікалі на небе. Хутка вядзьмарка набрала іх поўны рукаў. Тры ці чатыры яшчэ блішчалі. Раптам з другога боку з'явілася другая плямка, павялічылася, пачала расцягацца і ўжо была не плямка. Блізказоры, хоць-бы і надзеў на нос, заместа акуляраў, колы з камісаравай брычкі, і тады-б не пазнаў, што гэта такое. Спераду зусім немец[46]; вузенькая мордачка, якая безупынна круцілася і нюхала ўсё, што ні траплялася, заканчвалася, як і ў нашых свіней, кругленькім лычыкам, ногі былі такія тонкія, што каб гэткія меў ярэскаўскі[47] галава, дык ён пераламаў-бы іх у першым казачку. Але затое ззаду ён быў сапраўды губернскі страпчы[48] ў мундзіры, бо ў яго вісеў хвост, такі востры і доўгі, як цяперашнія мундзірныя фалды; толькі хіба па казлінай барадзе пад мордай, па невялікіх рожках, якія тырчалі на галаве, і што ўвесь быў не бялейшы за камінара, можна было здагадацца, што то не немец і не губернскі страпчы, а проста чорт, якому апошняя ноч засталася швэндацца на белым овеце і навучаць грахам добрых людзей. Заўтра-ж, з першымі званамі на завутраню, пабяжыць ён, не аглядаючыся і падціснуўшы хвост, у свой бярлог.
Тым часам чорт краўся паціхеньку да месяца і ўжо быў працягнуў руку схапіць яго, як раптам адхапіў яе лазад, як-бы апёкшыся, пасмактаў пальцы, паматляў нагою і забег з другога боку, і ізноў адскочыў і адхапіў руку. Аднак-жа, не зважаючы на ўсе няўдачы, хітры чорт не пакінуў сваіх свавольстваў. Падбегшы, раптам схапіў ён абодвума рукамі месяц, крыўляючыся і дзьмучы, перакідаў яго з рукі на руку, як мужык, які дастаў голымі рукамі агонь для свае люлькі; нарэшце паспешна схаваў у кішэнь і, як быццам ні ў чым не бывала, пабег далей.
У Дзіканьцы ніхто не чуў, як чорт украў месяц. Праўда, валасны пісар, выходзячы ракам з карчмы, бачыў, што месяц, ні з таго, ні з сяго, танцаваў па небе, і запэўняў з бажбою ў гэтым усё сяло; але міране ківалі галовамі і нават падымалі яго на смех. Але-ж якая была прычына чорту адважыцца на такую беззаконную справу? А вось якая: ён ведаў, што багаты казак Чуб запрошаны дзякам на куццю, дзе будуць: галава; прыехаўшы з архірэйскай пеўчай сваяк дзяка, у сінім сурдуце, які браў самага нізкага баса; казак Свербыгуз і яшчэ той-сёй. Дзе, апрача куцці, будзе варануха, перагнаная на шафран гарэлка і шмат усялякага ежыва. А тым часам яго дачка, красуня на ўсё сяло, застанецца дома, а да дачкі напэўна прыдзе каваль, асілак і хлапчына хоць куды, які быў чорту яшчэ прыкрэй за казака айца Кандрата. У вольны ад справы час каваль займаўся маляваннем і лічыўся лепшым жывапісцам ва ўсім акалодку. Сам-жа сотнік Л…ка, які тады яшчэ быў у добрым здароўі, выклікаў яго сумысля ў Палтаву пафарбаваць дашчатую агароджу каля яго дома. Усе міскі, з якіх дзіканьскія казакі сёрбалі боршч, былі размалёваны кавалём. Каваль быў богабаязны чалавек і пісаў часта абразы святых, і цяпер яшчэ можна знайсці ў Т… царкве яго евангеліста Луку. Але вяршыняй яго мастацтва была адна карціна, напісаная на царкоўнай сцяне ў правым прытворы, на якой ён намаляваў святога Пятра ў дзень страшнага суда, з ключамі ў руках, выганяўшага з пекла злога духа; спалоханы чорт мітусіўся ва ўсе бакі, прадчуваючы сваю пагібель, а зняволеныя раней грэшнікі білі і ганялі яго пугамі, паленнямі і ўсім чым пападзе. У той час, калі жывапісец працаваў над гэтаю карцінай і пісаў яе на вялікай драўлянай дошцы, чорт на ўсю сілу тужыўся перашкодзіць яму, штурхаў невідочна пад руку, падымаў з горна ў кузні попел і абсыпаў ім карціну; але не зважаючы на ўсё, работа была скончана, дошка ўнесена ў царкву і ўмацавана ў сцяне прытвора, і з таго часу чорт пакляўся помсціць кавалю.
Адна толькі ноч заставалася яму бадзяцца па белым свеце; але і ў гэтую ноч ён вышукваў чым-небудзь спагнаць на кавалі сваю злосць. І для гэтага наважыўся ўкрасці месяц, з той надзеяй, што стары Чуб ляны і не лёгкі на заход, да дзяка-ж ад хаты не гэтак блізка: дарога ішла па засёлах, паўз млын, паўз могілкі, абгінаючы яр. Яшчэ пры месячнай ночы варануха і гарэлка, настоеная на шафране, магла-б завабіць Чуба. Але ў такую цемру наўрад ці ўдалося-б каму сцягнуць яго з печы і вызваць з хаты. А каваль, які здавён не меў з ім добрай згоды, пры ім ні за што не адважыцца ісці да дачкі, не зважаючы на сваю сілу.
Такім вось чынам, як толькі чорт схаваў у кішэнь свой месяц, раптам па ўсім свеце зрабілася так цёмна, што не кожны знайшоў-бы дарогу ў карчму, не толькі да дзяка. Вядзьмарка, убачыўшы сябе раптам у цемры, войкнула. Тут чорт, пад'ехаўшы дробным бесам, падхапіў яе пад руку і пачаў нашэптваць на вуха тое самае, што звычайна нашэптваюць усяму жаночаму роду. Дзіўна вядзецца на нашым свеце! Усё, што ні жыве ў ім, усё тужыцца пераймаць і перадражніваць адно другое. Раней, бывала, у Міргарадзе адзін суддзя ды гараднічы хадзілі зімою ў пацягнутых сукном кажухах, а ўсё дробнае чыноўніцтва насіла проста нагольныя. Цяпер-жа і засядацель, і падкаморы адсмалілі сабе новыя шубы з рашацілаўскіх смушак з суконным верхам. Канцылярыст і валасны пісар узялі сабе пазалетась сіняе кітайкі па шэсць грывен аршын. Панамар справіў сабе нанкавыя на лета нагавіцы і камізэльку з паласатага гарусу. Словам, усё пнецца ў людзі. Калі-ж гэтыя людзі не будуць суетнымі! Можна пабіцца аб заклад, што шмат каму здасца дзіўным бачыць чорта, які і сам падаўся туды-ж. Прыкрэй за ўсё тое, што ён пэўна ўяўляе сябе прыгажуном, тым часам як постаць — зірнуць сорамна. Морда, як гаворыць Фама Грыгор'евіч, паскудства паскудствам, аднак-жа і ён пад'язджае з залётамі! Але на небе і пад небам так зрабілася цёмна, што нічога нельга ўжо было бачыць, што адбывалася далей паміж імі.
«Дык ты, кум, яшчэ не быў у дзяка ў новай хаце?» гаварыў казак Чуб, выходзячы з дзвярэй свае хаты, хударляваму, высокаму ў кароткім кажусе мужыку з адросшаю барадою, якая паказвала, што ўжо больш за два тыдні не кратаў яе абломак касы, каторым звычайна мужыкі голяць сваю бараду праз адсутнасць брытвы. «Там цяпер будзе добрая пачостка!» гаварыў далей Чуб, шырока пасміхнуўшыся пры гэтым. «Як-бы толькі нам не спазніцца».
Пры гэтым Чуб паправіў свой пояс, які шчыльна падпяразваў яго кажух, націснуў мацней на вушы сваю шапку, сціснуў у руцэ пугу — страх і грозьбу надаедных сабак, але, зірнуўшы ўгару, спыніўся… «Што за д'ябал! Глядзі, глядзі, Панас!..»
«Што?» прамовіў кум і падняў сваю галаву таксама ўгару.
«Як што? месяца няма».
«Што за насланнё? сапраўды няма месяца».
«Вось і яно, што няма», вымавіў Чуб з некаторай гаркотаю на нязменную кумаву абыякавасць. «Табе, пэўна, і гора мала».
«А што мне рабіць!»
«Трэба-ж было», гаварыў далей Чуб, уціраючы рукавом вусы: «убіцца нейкаму д'яблу, каб яму не давялося, сабаку, раніцаю чаркі гарэлкі выпіць! Дапраўды, нібыта на смех… Сумысля, сядзеўшы ў хаце, глядзеў у акно: ноч — цуд. Светла; снег блішчыць пры месяцы. Усё было відно, як удзень. Не паспеў выйсці за дзверы, і вось, хоць вока выкалі!»
Чуб яшчэ доўга бурчаў і лаяўся, а між іншым, у той-жа час раздумваў, на чым спыніцца. Яму да смерці хацелася пагаманіць пра ўсякую лухту ў дзяка, дзе, напэўна, сядзеў ужо і галава, і прыезджы бас, і дзягцяр Мікіта, які ездзіў праз кожныя два тыдні ў Палтаву на таргі і адпускаў такія жарты, што ўсе міране браліся за жываты са смеху. Ужо бачыў Чуб у думках стаяўшую на стале варануху. Усё гэта было прывабна, праўда; але начная цемра напамянула яму аб той ляноце, якая так люба ўсім казакам. Як-бы добра цяпер ляжаць, падабраўшы пад сябе ногі, на ляжанцы, курыць спакойна люльку і слухаць праз чароўную дрымоту калядкі і песні вясёлых парубкаў і дзяўчат, якія збіраліся натоўпамі па падвоканню. Ён-бы, напэўна, спыніўся на апошнім, калі-б быў адзін, але цяпер абодвум не так нудна і страшна ісці цёмнаю ноччу, ды і не хацелася-такі паказацца перад іншымі лянівым ці баязлівым. Скончыўшы лаянку, звярнуўся ён зноў да кума.
«Дык няма, кум, месяца?»
«Няма».
«Дзіўна, дапраўды. А дай панюхаць табакі! У цябе, кум, слаўная табака! дзе ты бярэш яе?»
«Дзе там к чорту, слаўная!» адказаў кум, зачыняючы бярозавую таўлінку, сколатую ўзорамі. «Старая курыца не чхне!»
«Я помню», усё таксама гаварыў далей Чуб: «мне нябожчык карчмар Зузуля аднойчы прывёз табакі з Нежына. Эх, табака была! Добрая табака была! Дык што-ж, кум, як нам быць? цёмна-ж на дварэ!»
«Дык, бадай што, застанемся дома», прамовіў кум, ухапіўшыся за ручку дзвярэй.
Калі-б кум не сказаў гэтага, дык Чуб пэўна-б наважыў застацца, але цяпер яго як быццам нешта тузала ісці насуперак. «Не, кум, пойдзем! нельга, трэба ісці!»
Сказаўшы гэта, ён ужо і сердаваў на сябе, што сказаў. Яму было вельмі непрыемна цягнуцца ў такую ноч; але яго суцяшала тое, што ён сам знарок гэтага захацеў і зрабіў-такі не гэтак, як яму раілі.
Кум, не выразіўшы на твары сваім нават дробнага руху дакукі, як чалавек, якому зусім усёроўна, ці сядзець дома, ці цягнуцца з дому, аглядзеўся, пачухаў кійком батага свае плечы, і два кумы накіраваліся ў дарогу.
Цяпер паглядзім, што робіць, застаўшыся адна, красуня-дачка. Аксане не мінула яшчэ і семнаццаці год, як ва ўсім амаль свеце, і па той бок Дзіканькі, і па гэты бок Дзіканькі, толькі і гутаркі было, што пра яе. Парубкі гуртам спавясцілі, што лепшае дзеўкі і не было яшчэ ніколі і не будзе ніколі ў сяле. Аксана ведала і чула ўсё, што пра яе гаварылі, і была капрызная, як красуня. Калі-б яна хадзіла не ў плахце і запасцы[49], а ў якой-небудзь капоце, дык разагнала-б усіх сваіх дзевак. Парубкі ганяліся за ёю натоўпамі, але, страціўшы цярплівасць, пакідалі пакрысе і пераходзілі да іншых, менш раздураных. Адзін толькі каваль быў упарты і не пакідаў свайго валакіцтва, не зважаючы на тое, што і з ім абыходзілася яна ні кроплі не лепш, як з іншымі. Пасля выхаду бацькі свайго, яна доўга яшчэ прыбіралася і жаманілася перад невялікім у алавянай аправе люстэркам і не магла налюбавацца сабою.
«Што людзям уздумалася расслаўляць, быццам я прыгожая?» гаварыла яна як-бы безуважна, для таго толькі, каб пра што-небудзь палапатаць з сабою. «Маняць людзі, я зусім непрыгожая».
Але мільгануўшае ў люстры свежае, жывое, у дзіцячай юнацкасці, аблічча з бліскучымі чорнымі вачамі і невыказна прыемнай усмешкай, што прапальвала душу, раптам давялі супроцьлеглае.
«Хіба чорныя бровы і вочы мае», гаварыла далей красуня, не выпускаючы люстра: «такія прыгожыя, што ўжо роўных ім няма і на свеце? Што тут добрага ў гэтым задзёртым угару носе? і ў шчоках? і ў вуснах? быццам прывабны мае чорныя косы? Ух! Іх можна напалохацца ўвечары; яны, як доўгія змеі, перавіліся і абвіліся наўкола мае галавы. Бачу я цяпер, што я зусім непрыгожая!» і, адсоўваючы крыху далей ад сябе люстра, ускрыкнула: «Не, прыгожая я! Ах, якая прыгожая! Цуд! Якую радасць прынясу я таму, чыёй буду жонкаю. Як будзе любавацца мною мой муж! Ён страціць памяць. Ён зацалуе мяне да смерці».
«Дзівосная дзеўка!» прашаптаў, увайшоўшы ціха, каваль, «і выхвалення ў яе мала! З гадзіну стаіць, гледзячыся ў люстра, і не наглядзіцца, і яшчэ хваліць сябе ўголас!»
«Так, парубкі, ці-ж раўня я вам? вы зірніце на мяне», гаварыла далей прыгожанькая какетка: «як я плаўна пахаджаю, у мяне сарочка вышываная чырвоным шоўкам. А якія істужкі на галаве! Вам век не ўбачыць багацей галуна! Усё гэта накупляў мне мой бацька, каб са мною ажаніўся самы лепшы маладзец на свеце!» і, усміхнуўшыся, адвярнулася яна ў другі бок, і ўбачыла каваля…
Ускрыкнула і сурова спынілася перад ім.
Каваль і рукі апусціў.
Цяжка расказаць, што выражала смуглявае аблічча дзівоснай дзяўчыны. І суровасць у ім была відна; і праз суровасць нейкае здзекванне над збянтэжаным кавалём; і ледзь прыкметная чырвань дакукі тонка разлівалася па абліччы; і ўсё гэта змяшалася і было так невыказна хораша, што расцалаваць яе мільён разоў, вось усё, што можна было зрабіць тады найлепшае.
«Навошта ты прышоў сюды?» так пачала гаварыць Аксана. «Хіба хочацца, каб выгнала за дзверы лапатаю? Вы ўсе майстры пад'язджаць да нас. Умомант знюхаеце, калі бацькоў няма дома. О! я ведаю вас! Што, скрыня мая гатова?»
«Будзе гатова, маё сэрцайка, пасля свята будзе гатова. Калі-б ты ведала, колькі я корпаўся каля яе: дзве начы не выходзіў з кузні; затое ні ў адной папоўны не будзе такой скрыні. Жалеза на акоўку паклаў такое, якога не клаў на сотнікаву таратайку, калі хадзіў на працу ў Палтаву. А як будзе размалявана! Хоць увесь акалодак выхадзі сваімі беленькімі ножкамі, не знойдзеш такой! Па ўсім полі будуць раскіданы чырвоныя і сінія кветкі. Гарэць будзе, як жар. Не злуй-жа на мяне! Дазволь хоць пагаварыць, хоць паглядзець на цябе!»
«Хто-ж табе забараняе, гавары і глядзі!»
Тут села яна на лаўку і зноў зірнула ў люстра, і пачала папраўляць на галаве свае косы. Зірнула на шыю, на новую сарочку, вышываную шоўкам, і тонкае пачуццё самаздаволенасці выразілася на вуснах, на свежых ланітах і адсвяцілася ў вачах.
«Дазволь і мне сесці каля цябе!» сказаў каваль.
«Сядай», прамовіла Аксана, захоўваючы ў вуснах і здаволеных вачах тое-ж самае пачуццё.
«Цудоўная, ненаглядная Аксана, дазволь пацалаваць цябе!» прамовіў падбадзёраны каваль і прыціснуў яе да сябе з намерам схапіць пацалунак; але Аксана адхіліла свае шчокі, якія знаходзіліся ўжо на непрыкметнай адлегласці ад вуснаў каваля, і адштурхнула яго. «Чаго табе яшчэ хочацца? Яму калі мёд, дык і лыжка трэба! Ідзі прэч, у цябе рукі цвярдзей за жалеза. Дый сам ты пахнеш дымам. Я думаю, мяне ўсю запэцкаў сажаю».
Тут яна паднесла люстэрка і зноў пачала перад ім падхарошвацца.
«Не кахае яна мяне», думаў сам сабе, панурыўшы галаву, каваль. «Ёй усё забаўкі: а я стаю перад ёю, як дурань, і вачэй не зводжу з яе. І ўсё-б стаяў перад ёю, і век-бы не зводзіў з яе вачэй! Цудоўная дзеўка! чаго-б я не даў, каб дазнацца, што ў яе на сэрцы, каго яна кахае. Але не, ёй і справы няма ні да кога. Яна цешыцца сама з сябе; мучыць мяне беднага; а я за сумам не бачу свету; а я яе так кахаю, як ніводзін чалавек на свеце не кахаў і не будзе ніколі кахаць».
«Ці праўда, што твая маці вядзьмарка?» прамовіла Аксана і засмяялася; і каваль адчуў, што ў сярэдзіне ў яго ўсё засмяялася. Смех гэты як быццам разам адгукнуўся ў сэрцы і ў ціха затрапятаўшых жылах, і за ўсім тым гаркота запала ў яго душу, што ён не мае ўлады расцалаваць аблічча, якое так прыемна засмяялася.
«Што мне да маці? ты ў мяне маці і бацька і ўсё, што ні ёсць на свеце дарагога. Калі-б мяне паклікаў цар і сказаў: каваль Вакула, прасі ў мяне ўсяго, што ні ёсць лепшага ў маім царстве, усё аддам табе. Загадаю табе зрабіць залатую кузню, і будзеш ты каваць срэбранымі малатамі. Не хачу, сказаў-бы я цару, ні камення дарагога, ні залатой кузні, ні ўсяго твайго царства. Дай мне лепей маю Аксану!»
«Бачыш які ты! толькі бацька мой сам не дасць маху. Па-бачыш, калі ён не ажэніцца з тваёю маці», прамовіла, хітравата ўсміхнуўшыся, Аксана. «Аднак-жа, дзяўчаты не прыходзяць… Што-б гэта значыла? Даўно пара ўжо калядаваць. Мне робіцца нудна».
«Бог з імі, мая красуня!»
«Дзіва што! з імі пэўна прыдуць парубкі. Вось тады пойдзе баляванне. Уяўляю, якіх нагавораць смешных гісторый!»
«Дык табе весела з імі?»
«Ды пэўна-ж весялей, як з табою. А! нехта стукнуў, мусіць дзяўчаты з парубкамі».
«Чаго-ж мне болей чакаць?» гаварыў сам сабе каваль. «Яна здзекуецца з мяне. Я ёй столькі-ж дарагі, як пераржавелая падкова. Але калі-ж так, не давядзецца прынамсі іншаму пасмяяцца з мяне. Няхай толькі я напэўна заўважу, хто ёй падабаецца больш за мяне, я адвучу…»
Стук у дзверы і прарэзліва загучаўшы на марозе голас: адчыні! перапыніў яго разважанні.
«Чакай, я сам адчыню», сказаў каваль і вышаў у сенцы, з намерам наламаць са злосці бакі першаму, хто трапіць настрэчу.
Мароз павялічыўся, і ўгары так зрабілася Холадна, што чорт пераскокваў з аднаго капыціка на другі і дзьмуў сабе ў кулак, жадаючы хоць крыху адагрэць мерзнуўшыя рукі. Не дзіва аднак-жа і змерзнуць таму, хто штурхаўся ад раніцы да раніцы ў пекле, дзе, як вядома, не гэтак холадна, як у нас зімою, і дзе, надзеўшы каўпак і стаўшы перад печчу, быццам і сапраўдны кухмістр, падсмажваў ён грэшнікаў з такім здавальненнем, з якім звычайна баба смажыць на Каляды каўбасу.
Вядзьмарка сама адчула, што холадна, не зважаючы на тое, што была цёпла апранена; і таму, падняўшы рукі ўгару, адставіла нагу і, прывёўшы сябе ў такое становішча, як чалавек, які імчыцца на каньках, не зварухнуўшыся ніводным суставам, спусцілася па паветры, быццам па ледзяной пакатай гары, і проста ў комін.
Чорт такім-жа парадкам падаўся ўслед за ёю. Але паколькі гэтая жывёліна спрытней за ўсякага франта ў панчохах, дык не дзіва, што ён наехаў пры самым уваходзе ў комін на шыю сваёй каханцы, і абое апынуліся ў прасторнай печы паміж гаршкоў.
Падарожніца адсунула паціхеньку засланку, паглядзець, ці не назваў сын яе Вакула ў хату гасцей, але, убачыўшы, што нікога не было, выключаючы толькі мяхі, якія ляжалі пасярод хаты, вылезла з печы, скінула цёплы кажух, падхарашылася, і ніхто-б не здолеў пазнаць, што яна за хвіліну назад ездзіла на веніку.
Маці каваля Вакулы мела з роду не больш за сорак гадоў. Яна была ні прыгожая, ні брыдкая з выгляду. Цяжка і быць прыгожаю ў такія гады. Аднак-жа яна так умела прычараваць да сябе самых спаважных казакаў (якім, не шкодзіць паміж іншым заўважыць, малы быў клопат аб харастве), што да яе пахаджаў і галава, і дзяк Осіп Нікіфаравіч (вядома, калі дзячыхі не было дома), і казак Корній Чуб, і казак Кас'ян Свербыгуз. І, у гонар ёй сказаць, яна ўмела па-майстэрску абыходзіцца з імі. Ніводнаму з іх і ў думкі не прыходзіла, што ў яго ёсць супернік. Ці ішоў набожны мужык ці дваранін, як называюць сябе казакі, апранены ў кабеняк[50] з відлогаю[51], у нядзелю ў царкву або, калі кепскае надвор'е, у карчму, як не зайсці да Салохі, не паядаць тлустых з смятанаю варэнікаў і не пагаманіць у цёплай хаце з гаваркою і дагодлівай гаспадыняй. І дваранін знарок для гэтага даваў вялікі крук, перш чым дасягаў карчмы, і называў гэта заходзіць па дарозе. А ці пойдзе, бывала, Салоха на свята ў царкву, апрануўшы яркую плахту з кітайчатай запаскаю, а паўзверх яе сінюю спадніцу, на якой ззаду былі нашыты залатыя вусы[52], і стане проста каля правага крыласа, дык дзяк ужо напэўна закашліваўся і міжвольна прыжмурваў вочы ў той бок; галава гладзіў вусы, заматваў за вуха асяледзец і гаварыў стаяўшаму паблізу суседу: «Эх, добрая баба! Чорт баба!» Салоха кланялася кожнаму, і кожны думаў, што яна кланяецца яму аднаму.
Але ахвотнік улазіць у чужыя справы адразу-б заўважыў, што Салоха была прыветлівей за ўсё з казакам Чубам. Чуб быў удавец; восем сціртаў збажыны заўжды стаялі перад яго хатаю. Дзве пары дужых валоў кожны раз высаджвалі свае галовы з плеценага хлява на вуліцу і мыкалі, згледзеўшы ішоўшую куму, карову, або дзядзьку, тоўстага бугая. Барадаты казёл узлазіў на самую страху і бразгацеў адтуль прарэзлівым голасам, як гараднічы, дражніў пахаджаўшых па дварэ індычак і адварочваўся задам, калі бачыў сваіх ворагаў, хлапчукоў, якія здзекваліся з яго барады. У скрынях у Чуба вялося шмат палатна, жупанаў і старасвецкіх кунтушоў з залатымі галунамі: нябожчыца жонка яго была фарсуха. У гародзе, апрача маку, капусты, сланечнікаў, засявалася яшчэ штогод двое ганей табакі. Усё гэта Салоха лічыла не лішнім далучыць да свае гаспадаркі, загадзя разважаючы аб тым, які яно набудзе парадак, калі пяройдзе ў яе рукі, і падвойвала сваю схільнасць да старога Чуба. А каб, якім-небудзь чынам, сын яе Вакула не пад'ехаў да яго дачкі і не паспеў прыбраць усё сабе, і тады-б напэўна не дапусціў яе ні да чога прычымяцца, яна ўжыла звычайны сродак усіх саракагадовых кумачак: сварыць як часцей Чуба з кавалём. Можа, гэтыя самыя хітрыкі і кемлівасць яе былі віною, што дзе-ні-дзе пачалі пагаварваць бабулі, асабліва калі выпівалі лішняе дзе-небудзь на вясёлай сходцы, што Салоха сапраўды вядзьмарка. Што парубак Кізякалупенка бачыў у яе ззаду хвост велічынёю не больш за бабскае верацяно, што яна яшчэ ў там-той чацвер чорнаю кошкаю перабегла дарогу, што да пападдзі аднойчы прыбегла свіння, закрычала пеўнем, надзела на галаву шапку айца Кандрата і пабегла назад.
Здарылася, што тады, калі бабулі гаманілі пра гэта, прышоў неяк каровячы пастух Тыміш Карасцявы. Ён не мінуў выпадку расказаць, як улетку перад самаю Пятроўкаю, калі ён лёг спаць у хляве, падмасціўшы пад галаву салому, бачыў на ўласныя вочы, што вядзьмарка з распушчанаю касою, у адной кашулі, пачала даіць карову, а ён не мог паварушыцца, так быў зачарован, і памазала яго вусны нечым такім паскудным, што ён пляваў пасля таго цэлы дзень. Але ўсё гэта нешта малаверагодна, бо адзін толькі сарачынскі засядацель можа ўбачыць вядзьмарку. І таму ўсе шаноўныя казакі махалі рукамі, калі чулі такія размовы. «Брэшуць, сучыя бабы!» быў звычайны адказ іх.
Вылезшы з печы і падхарашыўшыся, Салоха, як добрая гаспадыня, пачала прыбіраць і стаўляць усё на сваё месца; але мяхоў не зачапіла: гэта Вакула прынёс, няхай-жа сам і вынесе! Чорт тым часам, калі яшчэ ўлятаў у комін, неяк знячэўку адвярнуўшыся, убачыў Чуба, поруч з кумам, ужо далёка ад хаты. Умомант вылецеў ён з печы, перабег ім дарогу і пачаў раскапваць з усіх бакоў гурбы замёрзлага снегу. Узнялася мяцеліца. У паветры забялела. Снег мітусіўся ўзад і ўперад сеткаю і пагражаў заляпіць вочы, рот і вушы пешаходам. А чорт паляцеў ізноў у комін, у цвёрдай упэўненасці, што Чуб вернецца разам з кумам назад, застане каваля і пачастуе яго так, што ён доўга не здужае ўзяць у рукі кісць і маляваць крыўдныя карыкатуры.
Сапраўды, ледзь толькі паднялася мяцеліца, і вецер пачаў рэзаць проста ў вочы, як Чуб ужо выказаў раскаянне і, націскаючы глыбей на галаву капялюхі[53], частаваў лаянкай сябе, чорта і кума. Зрэшты гэтае сердаванне было робленым. Чуб быў вельмі рады, што паднялася мяцеліца. Да дзяка яшчэ заставалася ў восем разоў больш за тую адлегласць, якую яны прайшлі. Падарожнікі павярнулі назад. Вецер дзьмуў у патыліцу; але мёў снег, і праз яго не было нічога відаць.
«Стой, кум! Мы, здаецца, не туды ідзем», сказаў, крыху адышоўшы, Чуб: «я не бачу ніводнае хаты. Эх, якая мяцеліца! Звярні адно ты, кум, крыху ўбок, ці не знойдзеш дарогі; а я тым часам пашукаю тут. Собіць-жа нячыстая сіла пацягацца па гэтакай завірусе! не забудзься закрычаць, калі знойдзеш дарогу. Бач якую кучу снегу напусціў у вочы шайтан!»
Дарогі, аднак-жа, не было відаць. Кум, адышоўшы ўбок, клыпаў у доўгіх ботах узад і ўперад і нарэшце прыбіўся проста да карчмы. Гэтая знаходка так яго ўзрадавала, што ён забыўся на ўсё і, абтросшы з сябе снег, увайшоў у сенцы, ніяк не турбуючыся аб куме, які застаўся на вуліцы. Чубу здалося тым часам, што ён знайшоў дарогу; спыніўшыся, узяўся ён крычаць на ўсё горла, але, бачачы, што кум не з'яўляецца, вырашыў ісці сам. Крыху прайшоўшы, убачыў ён сваю хату. Гурбы снегу ляжалі каля яе і на страсе. Ляпаючы намерзнуўшымі на холадзе рукамі, узяўся ён стукаць у дзверы і крычаць загадна сваёй дачцы, каб адамкнула іх.
«Чаго табе тут трэба?» сурова закрычаў вышаўшы каваль.
Чуб, пазнаўшы кавалёў голас, адступіўся крыху назад. «Э, не, гэта не мая хата», гаварыў ён сам сабе: «у маю хату не забрыдзе каваль. Ізноў-жа, калі прыгледзецца добра, дык і не кавалёва. Чыя-б была гэта хата? Вось і маеш! не пазнаў! гэта кульгавага Леўчанка, які нядаўна ўзяў маладую жонку. У яго аднаго толькі хата падобна да мае. Я гляджу, што мне здалося і спачатку трохі дзіўна, што так хутка прышоў дадому. Аднак-жа Леўчанка сядзіць цяпер у дзяка, гэта я ведаю, чаго-ж каваль?.. Э, ге, ге! ён ходзіць да яго маладой жонкі. Вось як! добра… цяпер я ўсё зразумеў».
«Хто ты такі і чаго цягаешся пад дзвярамі?» прамовіў каваль больш сурова чым раней і падышоўшы бліжэй.
«Не, не скажу яму, хто я», падумаў Чуб: «чаго добрага, яшчэ прытаўчэ, пракляты вырадак!» І, з'іначыўшы голас, адказаў: «Гэта я, добры чалавек, прышоў вам на пацеху пакалядаваць крыху пад вокнамі».
«Выносься к чорту з сваімі калядкамі!» злосна закрычаў Вакула. «Што-ж ты стаіш? чуеш, выносься зараз-жа вон!»
Чуб сам ужо меў гэты разумны намер, але яму здалося прыкрым, што вымушан слухацца загадаў каваля. Здавалася, нейкі злы дух штурхаў яго пад руку і вымушаў сказаць што-небудзь насуперак. «Чаго-ж ты, сапраўды, гэтак раскрычаўся?» прамовіў ён тым-жа голасам: «я хачу калядаваць, дый годзе».
«Эге! ды ты ад слоў не ўтаймуешся!..» Услед за гэтымі словамі Чуб адчуў вельмі балючы ўдар у плячо.
«Ды вось гэта ты, як бачу я, пачынаеш ужо біцца!» прамовіў ён, крыху адступаючы.
«Пайшоў, пайшоў!» крычаў каваль, пачаставаўшы Чуба другім штуршком.
«Што-ж ты!» прамовіў Чуб такім голасам, у якім адбіваўся і боль, і дакука, і нясмеласць. «Ты, бачу, не на жарты б'ешся, і балюча б'ешся!»
«Пайшоў, пайшоў!» закрычаў каваль і бразнуў дзвярыма.
«Глядзі, як разышоўся!» гаварыў Чуб, застаўшыся адзін на вуліцы. «Паспрабуй, падыйдзі! бач які! вось вялікая цаца! ты думаеш, я на цябе і ўправы не знайду. Не, галубок, я пайду, і пайду проста да камісара. Ты ў мяне будзеш ведаць. Я не пагляджу, што ты каваль і маляр. Аднак-жа паглядзець на спіну і плечы: я мяркую, сінія плямы ёсць. Мусіць, моцна даў варожы сын! шкада, што холадна і не хочацца скідаць кажуха! Чакай ты, чартоўскі каваль, каб чорт патоўк і цябе, і тваю кузню, ты ў мяне наскачашся! бач, пракляты шыбенік! аднак-жа, цяпер яго няма дома. Салоха, мяркую, сядзіць адна. Гм… яно-ж недалёка адсюль; пайсці-б! Час цяпер такі, што нас ніхто не застане. Можа, і таго будзе можна… бач, як балюча адлупцаваў пракляты каваль!»
Тут Чуб, пачухаўшы сваю спіну, накіраваўся ў другі бок. Прыемнасць, што чакала яго наперадзе пры спатканні з Салохаю, змяншала крыху боль і рабіла неадчувальным і самы мароз, які трашчаў на ўсіх вуліцах і заглушваўся завейным свістам. Часамі на абліччы яго, вусы і бараду якога мяцеліца намыліла снегам спрытней за ўсякага цырульніка, што як тыран хапае за нос сваю ахвяру, з'яўлялася напоўсалодкая міна. Але калі-б аднак-жа снег не хрысціў узад і ўперад усяго перад вачыма, дык доўга яшчэ можна было-б бачыць, як Чуб спыняўся, пачухваў спіну, прамаўляў: балюча адлупцаваў пракляты каваль! і зноў падаваўся ў дарогу.
У той час, як спрытны франт з хвастом і казлінаю барадою лятаў з коміна і пасля зноў у комін, ладунка, якая вісела ў яго на перавязі пры боку і ў якую ён схаваў украдзены месяц, неяк выпадкам зачапіўшыся ў печы, расчынілася, і месяц, карыстаючыся гэтым выпадкам, вылецеў цераз комін Салохінай хаты і плаўна ўзняўся на неба. Усё асвятлілася. Мяцеліцы як і не было. Снег загарэўся шырокім срэбраным полем і ўвесь абсыпаўся крыштальнымі зорамі. Мароз як-бы пацяплеў. Натоўпы парубкаў і дзяўчат паказаліся з мяхамі. Песні зазвінелі, і мала пад якою хатаю не таўпіліся калядоўшчыкі.
Чароўна ззяе месяц! Цяжка расказаць, як добра паштурхацца ў такую ноч, паміж кучаю дзяўчат, якія рагочуць і спяваюць, і паміж парубкаў, гатовых на ўсе жарты і выдумкі, якія толькі можа падказаць вясёлая ўсмешлівая ноч. Пад тоўстым кажухом цёпла; ад марозу яшчэ жывей гараць шчокі; а на гарэзы сам нячысцік падштурхвае ззаду.
Гурт дзяўчат з мяхамі ўламаліся ў Чубаву хату, абкружылі Аксану, крык, рогат, апавяданні аглушылі каваля. Усе навыперадкі спяшаліся расказаць красуні што-небудзь новае, спаражнялі мяхі і выхваляліся паляніцамі[54], каўбасамі, варэнікамі, якіх паспелі ўжо набраць даволі за свае калядкі. Аксана, здавалася, была зусім здаволена і рада, гаманіла то з адной, то з другою і рагатала не сціхаючы.
З нейкай гаркатой і зайздрасцю глядзеў каваль на такую весялосць і на гэты раз праклінаў калядкі, хоць і сам часта шалеў за імі.
«Э, Адарка!» сказала вясёлая красуня, павярнуўшыся да адной з дзяўчат: «У цябе новыя чаравікі. Ах, якія добрыя! і з золатам! добра табе, Адарка, у цябе ёсць такі чалавек, які ўсё табе купляе; а мне няма каму дастаць такія слаўныя чаравікі».
«Не тужы, мая ненаглядная Аксана!» падхапіў каваль: «я табе дастану такія чаравікі, што мала якая панначка носіць».
«Ты?» сказала, хутка і ганарыста зірнуўшы на яго, Аксана. «Пагляджу я, дзе ты дастанеш чаравікі якія магла-б я абуць на сваю нагу. Хіба прынясеш тыя самыя, што носіць царыца».
«Бачыш, якіх захацела!» закрычаў са смехам дзявочы натоўп.
«Так!» горда гаварыла далей красуня: «будзьце ўсе вы за сведак, калі каваль Вакула прынясе тыя самыя чаравікі, што носіць царыца, дык, вось маё слова, што пайду ў тую-ж гадзіну за яго замуж».
Дзяўчаты павялі з сабою капрызную красуню.
«Смейся, смейся!» казаў каваль, выходзячы следам за імі. «Я сам з сябе смяюся! думаю, і не магу дадумацца, куды падзеўся розум мой. Яна мяне не кахае — ну, бог з ёй! быццам толькі на ўсім свеце адна Аксана. Дзякуй богу, дзяўчат шмат харошых і без яе на сяле. Ды што Аксана? з яе ніколі не будзе добрай гаспадыні; яна толькі майстрыха прыбірацца. Не, годзе, час кінуць дурасць».
Але ў самы той час, калі каваль рыхтаваўся быць рашучым, нейкі злы дух праносіў перад ім усмешлівы вобраз Аксаны, якая кпліва казала: «дастань, каваль, царыцыны чаравікі, пайду за цябе замуж!» Усё ў ім хвалявалася, і ён думаў толькі аб адной Аксане.
Натоўпы калядоўшчыкаў, парубкі асобна, дзяўчаты асобна, спяшаліся з адной вуліцы ў другую. Але каваль ішоў і нічога не бачыў і не ўдзельнічаў у той весялосці, якую калісьці любіў больш за ўсё.
Чорт тым часам не на жарт распесціўся ў Салохі: цалаваў яе руку з такімі выкрунтасамі, як засядацель у папоўны, браўся за сэрца, войкаў і сказаў напрасцяк, што калі не згодзіцца задаволіць яго страсці і, як належыць, узнагародзіць, дык ён гатоў на ўсё, кінецца ў ваду; а душу адправіць проста ў пекла. Салоха была не такая жорсткая, пры тым-жа чорт, як вядома, дзейнічаў з ёю заадно. Яна-такі любіла бачыць натоўп, які цягаўся за ёю, і мала калі была без кампаніі; гэты вечар аднак-жа думала правесці адна, бо ўсе шаноўныя жыхары сяла былі пакліканы на куццю да дзяка. Але ўсё пайшло іначай: чорт толькі прадставіў сваё патрабаванне, як п'ачуўся голас мажнага галавы. Салоха пабегла адчыніць дзверы, а спрытны чорт улез у ляжаўшы мех.
Галава, страсянуўшы з капялюх сваіх снег і выпіўшы з Салохіных рук чарку гарэлкі, расказаў, што ён не пайшоў да дзяка таму, што ўсхадзілася мяцеліца; а ўбачыўшы святло ў яе хаце, завярнуў да яе з намерам правесці вечар з ёю.
Не паспеў галава гэта сказаць, як у дзверы пачуўся стук і голас дзяка. «Схавай мяне куды-небудзь», шаптаў галава. «Мне не хочацца цяпер сустрэцца з дзякам».
Салоха думала доўга, куды схаваць такога мажнага госця; нарэшце выбрала самы большы мех з вугаллем; вугалле высыпала ў кадушку, і дужы галава ўлез з вусамі, з галавою і з капялюхамі ў мех.
Дзяк увайшоў, пакрэктваючы і паціраючы рукі, і расказаў, што ў яго не быў ніхто, і што ён сардэчна рад гэтаму выпадку пагуляць крыху ў яе, і не спалохаўся мяцеліцы. Тут ён падышоў да яе бліжэй, кашлянуў, усміхнуўся, дакрануўся сваімі доўгімі пальцамі яе абнажонай, поўнай рукі і прамовіў з такім выглядам, у якім выказвалася і хітрасць і самаздаволенасць: «А што гэта ў вас, цудоўнейшая Салоха?» і, сказаўшы гэта, адскочыў ён крыху назад.
«Як што? Рука, Осіп Нікіфаравіч!» адказала Салоха.
«Гм! рука! хе! хе! хе!» прамовіў сардэчна здаволены сваім пачаткам дзяк і прайшоўся па пакоі.
«А што гэта ў вас, даражэнькая Салоха?» прамовіў ён з такім-жа выглядам, падступіўшы да яе зноў і схапіўшы яе злёгку рукою за шыю і гэткім-жа парадкам адскочыўшы назад.
«Быццам не бачыце, Осіп Нікіфаравіч!» адказала Салоха. «Шыя, а на шыі маністы».
«Гм! на шыі маністы! Хе! хе! хе!» і дзяк зноў прайшоўся па пакоі, паціраючы рукі.
«А што гэта ў вас, незраўнаная Салоха?..» невядома, да чаго-б цяпер дакрануўся дзяк сваімі доўгімі пальцамі, як раптам пачуўся ў дзверы стук і голас казака Чуба.
«Ах, божа мой, старонняя асоба!» закрычаў у спалоху дзяк, «што цяпер, калі застануць асобу майго звання?.. дойдзе да айца Кандрата!..»
Але дзякавы турботы мелі іншыя падставы: ён баяўся болей таго, каб не даведалася яго палавіна, якая і без таго страшнаю рукою сваёю зрабіла з яго тоўстай касы самую вузенькую. «У імя бога, дабрадзейная Салоха», гаварыў ён, калоцячыся ўсім целам. «Ваша дабрата, як гаворыць пісанне Лукі, раздзел трына… тры… Стукаюцца, далібог, стукаюцца! Ох, схавайце мяне куды-небудзь».
Салоха высыпала вугалле ў кадушку з другога меха, і не надта грубы целам дзяк улез у яго і сеў на самае дно, так, што паўзверх яго можна было насыпаць яшчэ з поўмеха вугалля.
«Добры вечар, Салоха!» сказаў, уваходзячы ў хату, Чуб. «Ты, можа, не чакала мяне, а? праўда, не чакала? можа, я перашкодзіў…» гаварыў далей Чуб, паказаўшы на твары сваім вясёлую і значную міну, якая загадзя давала знаць, што няспрытная галава яго працавала і рыхтавалася адпусціць які-небудзь калючы і мудраваты жарт. «Можа, вы тут забаўляліся з кім-небудзь?.. можа, ты каго-небудзь схавала ўжо, а?» і захоплены такою сваёй заўвагаю, Чуб засмяяўся, унутрана радуючыся, што ён адзін толькі карыстаецца прыхільнасцю Салохі. «Ну, Салоха, дай цяпер выпіць гарэлкі. Я думаю, у мяне гарляк змёрзся ад праклятага марозу. Паслаў-жа бог такую ноч перад Калядамі! Як усхадзілася, чуеш, Салоха, як усхадзілася… Вось пакачанелі рукі: не расшпілю кажуха! Як усхадзілася завея…»
«Адчыні!» пачуўся на вуліцы голас, суправаджаны штуршком у дзверы.
«Стукае нехта?» сказаў Чуб, спыніўшыся.
«Адчыні!» закрычалі яшчэ мацней, як раней.
«Гэта каваль!» прамовіў, схапіўшыся за капялюхі, Чуб: «чуеш, Салоха, куды хочаш падзень мяне: я ні за што на свеце не захачу паказацца гэтаму вырадку праклятаму, каб яму набегла, д'яблаваму сыну, пад абодвума вачыма па пухіру з капу велічынёю!»
Салоха, сцалохаўшыся сама, мітусілася, як учадзеўшы, і, забыўшыся, дала знак Чубу лезці ў той самы мех, у якім сядзеў ужо дзяк. Бедны дзяк не смеў нават выказаць кашлем і крактаннем болю, калі сеў яму амаль на галаву цяжкі мужык і змясціў свае намёрзшыя на марозе боты з абодвух бакоў яго скроняў.
Каваль увайшоў не кажучы ні слова, не здымаючы шапкі, і амаль паваліўся на лаўку. Прыкметна, што ён быў вельмі не ў настроі.
У той самы час, калі Салоха зачыняла за ім дзверы, нехта пастукаў зноў. Гэта быў казак Свербыгуз. Гэтага ўжо нельга было схаваць у мех, таму што і меха такога нельга было знайсці. Ён быў грубей целам за самога галаву і вышэй ростам за Чубавага кума. І таму Салоха вывела яго ў агарод, каб выслухаць ад яго ўсё тое, што ён хацеў ёй абвясціць.
Каваль безуважна аглядаў куты свае хаты, услухоўваючыся часамі ў далёка чутныя песні калядоўшчыкаў; нарэшце спыніў вочы на мяхах: навошта тут ляжаць гэтыя мяхі? іх даўно-б пара прыбраць адгэтуль. Цераз гэтае дурное каханне я здурэў зусім. Заўтра свята, а ў хаце да гэтага часу ляжыць розная дрэнь. Занесці іх у кузню!
Тут каваль прысеў да вялізных мяхоў, перавязаў іх мацней і рыхтаваўся ўзваліць сабе на плечы. Але прыкметна было, што думкі яго гулялі, бог ведае дзе, іначай ён-бы пачуў, як зашыпеў Чуб, калі валасы на галаве яго прыкруціла завязаўшая мех вяроўка, і дужы галава пачаў быў ікаць даволі выразна.
«Няўжо не выб'ецца з галавы маёй гэтая нягодніца Аксана?» гаварыў каваль: «не хачу думаць пра яе; а ўсё думаецца, і як назнарок, пра яе адну толькі. Чаму гэта так, што дума супроць волі лезе ў галаву? Што за ліха, мяхі зрабіліся нібыта цяжэй, чым былі. Тут пэўна пакладзена яшчэ што-небудзь апрача вугалля. Дурань я! я і забыўся, што цяпер мне ўсё здаецца цяжэй. Раней, бывала, я мог сагнуць і разагнуць у адной руцэ і мядзяны пятак і конскую падкову, а цяпер мяхоў з вугаллем не падыму. Хутка буду ад ветру качацца. Не», закрычаў ён, памаўчаўшы і падбадзёрыўшыся, «што я за баба! Не дам нікому смяяцца з сябе! хоць дзесяць такіх мяхоў, усе падыму». І бадзёра ўзваліў сабе на плечы мяхі, якіх не панеслі-б два дужыя чалавекі. «Узяць і гэты», гаварыў ён далей, падымаючы маленькі, на дне якога ляжаў, скруціўшыся, чорт. «Тут, здаецца, я паклаў струмент свой». Сказаўшы гэта, ён вышаў вон з хаты, насвістваючы песню:
Мини с жинкой не возиться.
Шумней і шумней разлягаліся па вуліцах песні і крыкі. Натоўпы тлумлівага народа павялічыліся яшчэ прышоўшымі з навакольных вёсак. Парубкі дурэлі і вар'яваліся ўволю. Часта паміж калядкамі чулася якая-небудзь вясёлая песня, якую тут-жа паспеў скласці хто-небудзь з маладых казакаў. То раптам адзін з натоўпу, замест калядкі, адпускаў шчадроўку[55] і роў на ўсё горла:
Щедрик, ведрик!
Дайте вареник,
Грудочку кашки,
Кильце [56]ковбаски!
Рогат узнагароджваў выдумшчыка. Маленькія вокны падымаліся. І хударлявая рука бабулі, якія адны толькі разам са спаважнымі бацькамі заставаліся ў хатах, высоўвалася з акенца з каўбасою ў руках ці кавалкам пірага. Парубкі і дзяўчаты адны перад другімі падстаўлялі мяхі і лавілі сваю здабычу. У адным месцы парубкі, зайшоўшы з усіх бакоў, абкружылі натоўп дзяўчат: шум, крык, адзін кідаў камяк снегу, другі вырываў мех, поўны ўсяго ўсялякага. У другім месцы дзяўчаты лавілі парубка, падстаўлялі яму нагу, і ён ляцеў разам з мехам стрымгалоў на зямлю. Здавалася, усю ноч навылёт гатовы былі правесяліцца! І ноч, як назнарок, так раскошна гарэла лёгкім полымем! яшчэ бялей здавалася месячнае святло ад бляску снегу.
Каваль спыніўся з сваімі мяхамі. Яму здаўся ў натоўпе дзяўчат голас і смех Аксаны. Усе жылкі ў ім здрыгануліся; кінуўшы на зямлю мяхі так, што дзяк, які знаходзіўся на дне, завойкаў выцяўшыся і галава ікнуў на ўсё горла, пацягнуўся ён з маленькім мехам на плячах разам з натоўпам парубкаў, ішоўшых следам за дзявочым натоўпам, паміж каторым яму пачуўся Аксанін голас.
Так: гэта яна! стаіць, як царыца, і блішча чорнымі вачыма! Ёй расказвае штосьці статны парубак; пэўна пацешнае, бо яна смяецца. Але яна заўжды смяецца. Як быццам міжволі, сам не разумеючы як, працёрся каваль праз натоўп і стаў каля яе.
«А, Вакула, ты тут! здароў!» сказала красуня з той-жа самай усмешкай, якая ледзь не зводзіла Вакулу з розуму. «Ну, шмат накалядаваў? Э, які маленькі мяшэчак! а чаравікі, якія носіць царыца, дастаў? дастань чаравікі, пайду замуж!» І засмяяўшыся пабегла з натоўпам.
Як укопаны стаяў каваль на адным месцы. «Не, не магу: няма сілы болей…» прамовіў ён нарэшце. «Але божа ты мой, чаму яна такая чартоўскі прыгожая? Яе позірк, і гаворка, і ўсё, ну вось так і паліць, так і паліць… Не, не здужаю перасіліць сябе! Пара пакласці канец усяму: прападай душа, пайду ўтаплюся ў палонцы, і ўспамінай як звалі!»
Тут рашучым крокам пайшоў ён наперад, дагнаў натоўп, параўняўся з Аксанаю і сказаў цвёрдым голасам: «Бывай, Аксана! Шукай сабе якога хочаш жаніха, чмуці каго хочаш; а мяне не ўбачыш ужо больш на гэтым свеце».
Красуня здавалася здзіўленай, хацела нешта сказаць — але каваль махнуў рукою і пабег.
«Куды, Вакула?» крычалі парубкі, бачачы, што каваль бяжыць.
«Бывайце, браткі!» крычаў у адказ каваль. «Дасць бог, убачымся на тым свеце; а на гэтым ужо не гуляць нам разам. Бывайце, не ўспамінайце блага! Скажыце айцу Кандрату, каб адправіў паніхіду па маёй грэшнай душы. Свечак да абразоў цудатворца і божай маці, грэшны, не абмаляваў за мірскімі справамі. Усё дабро, якое знойдзецца ў маёй скрыні, на царкву! Бывайце!»
Прагаварыўшы гэта, каваль ізноў прыпусціўся бегчы з мехам на спіне.
«Ён крануўся!» казалі парубкі.
«Прапашчая душа!» набожна прамовіла бабуля, якая праходзіла міма: «пайсці расказаць, як каваль павесіўся!»
Вакула, тым часам, прабегшы некалькі вуліц, спыніўся перадыхнуць. «Куды я сапраўды бягу?» падумаў ён; «як быццам ужо ўсё прапала. Папрабую яшчэ сродак: пайду да запарожца Пузатага Пацюка. Ён, кажуць ведае ўсіх чарцей і ўсё зробіць, што захоча. Пайду, душы-ж усёроўна прыдзецца прападаць».
Пры гэтым чорт, які доўга ляжаў без усякага руху, заскакаў у мяху ад радасці; але каваль, падумаўшы, што ён як-небудзь зачапіў мех рукою і зрабіў гэты рух сам, ударыў па мяху моцным кулаком і, страсянуўшы яго на плячах, падаўся да Пузатага Пацюка.
Гэты Пузаты Пацюк быў сапраўды некалі запарожцам; але выгналі яго, ці ён сам уцёк з Запарожжа, гэтага ніхто не ведаў. Даўно ўжо, год дзесяць, а можа і пятнаццаць, як ён жыў у Дзіканьцы. Спачатку ён жыў, як сапраўдны запарожац: нічога не рабіў, спаў тры чвэрці дня, еў за шасцярых касцоў і выпіваў за адзін раз амаль па цэламу вядру; зрэшты было дзе і змясціцца: бо Пацюк, не гледзячы на невялікі рост, у шырыню быў такі ніштаваты. Пры гэтым нагавіцы, якія насіў ён, былі такія шырокія, што які-б вялікі ні зрабіў ён крок, ногі былі зусім не прыкметны, і, здавалася, вінакурная кадушка рушыла па вуліцы. Можа, гэта самае дало зачапку празваць яго Пузатым. Не прайшло некалькі дзён пасля з'яўлення яго ў сяло, як усе ўжо даведаліся, што ён знахар. Ці быў хто хворы чым, адразу клікаў Пацюка; а Пацюку варта толькі пашаптаць некалькі слоў, і хворасць як быццам рукою здымала. Ці здаралася, што згаладалы дваранін падавіўся рыбавай косткай, Пацюк умеў так майстэрна ўдарыць кулаком у спіну, што костка накіроўвалася куды ёй належыць, не зрабіўшы ніякай шкоды дваранскаму горлу. У апошні час яго рэдка бачылі дзе-небудзь. Прычына гэтаму была, можа быць, лянота, а можа і тое, што пралазіць у дзверы рабілася для яго з кожным годам цяжэй. Тады міране павінны былі накіроўвацца да яго самі, калі мелі да яго патрэбу.
Каваль не без нясмеласці адчыніў дзверы і ўбачыў, што Пацюк сядзеў на падлозе па-турэцку перад невялікай кадушкай, на якой стаяла міска з галушкамі. Гэтая міска стаяла як назнарок упоравень з яго ротам. Не паварушыўшы ніводным пальцам, ён нахіляў злёгку галаву да міскі і сёрбаў жыжу, хапаючы час-ад-часу зубамі галушкі.
«Не, гэты», падумаў Вакула сам сабе, «яшчэ больш ляны за Чуба: той прынамсі есць лыжкаю; а гэты і рукі не хоча падняць».
Пацюк, мусіць, моцна заняты быў галушкамі, бо, здавалася, зусім не заўважыў прыходу каваля, які, ледзь ступіўшы на парог, паклаў яму нізкі паклон.
«Я да твае ласкі прышоў, Пацюк!» сказаў Вакула, кланяючыся зноўку.
Тоўсты Пацюк падняў галаву і зноў пачаў сёрбаць галушкі.
«Ты, кажуць, не ў гнеў будзе сказана», сказаў, збіраючыся з духам, каваль: «я вяду пра гэта размову не для таго, каб табе зрабіць якую крыўду, даводзішся крышку раднёю чорту».
Прагаварыўшы гэтыя словы, Вакула спалохаўся, падумаўшы, што выказаўся ўсё яшчэ напрасцяк і мала змякчыў моцныя словы, і чакаючы, што Пацюк, схапіўшы кадушку, разам з міскаю пашле яму проста ў галаву, збочыў крыху і закрыўся рукавом, каб гарачая жыжа з галушак не апырскала яму твар.
Але Пацюк зірнуў і зноў пачаў сёрбаць галушкі.
Падбадзёраны каваль наважыўся гаварыць далей: «Да цябе прышоў, Пацок, дай божа табе ўсяго, дабра ўсякага ўволю, хлеба ў прапорцыі!» Каваль часамі ўмеў укруціць моднае слова; у гэтым ён налажыўся пад час бытавання яшчэ ў Палтаве, калі размалёўваў сотніку дашчатую агароджу. «Гінуць даводзіцца мне грэшнаму! нішто не дапамагае на свеце! Што будзе, то будзе, даводзіцца прасіць дапамогі ў самога чорта. Што-ж, Пацюк?» прамовіў каваль, бачачы яго нязменнае маўчанне: «як мне быць?»
«Калі трэба чорта, дык і ідзі к чорту!» адказаў Пацюк, не падымаючы на яго вачэй і працягваючы ўмінаць галушкі.
«Для таго-ж я і прышоў да цябе», адказаў каваль, кланяючыся ў пояс: «апрача цябе, думаю, ніхто на свеце не ведае да яго дарогі».
Пацюк ні слова, і даядаў рэшту галушак. «Зрабі ласку, чалавек добры, не адмоў!» наступаў каваль: «ці свініны, каўбас, мукі грэцкае, ну, палатна, проса, або чаго іншага ў выпадку патрэбы… як звычайна паміж добрых людзей вядзецца… не паскупімся, раскажы, хоць як, да прыкладу сказаць, трапіць да яго на дарогу?»
«Таму не трэба далёка хадзіць, у каго чорт за плячыма», прамовіў абыякава Пацюк, не змяняючы свайго становішча.
Вакула ўтаропіў у яго вочы, як быццам на ілбе яго было напісана вытлумачэнне гэтых слоў. Што ён гаворыць? бязмоўна пыталася яго міна; а напоўразяўлены рот рыхтаваўся праглынуць, як галушку, першае слова.
Але Пацюк маўчаў.
Тут заўважыў Вакула, што ні галушак, ні кадушкі перад ім не было; але замест гэтага на падлозе стаялі дзве драўляныя міскі; адыа была з варэнікамі, другая са смятанаю. Думкі і вочы яго міжвольна накіраваліся на гэтыя стравы. «Паглядзім», гаварыў ён сам сабе, «як будзе есці Пацюк варэнікі.
Нахіляцца ён пэўна не захоча, каб сёрбаць, як галушкі, дый нельга: трэба варэнік спачатку памачыць у смятану».
Толькі што ён паспеў гэта падумаць, Пацюк разявіў рот; паглядзеў на варэнікі і яшчэ шырэй разявіў рот. У гэты час варэнік выскачыў з міскі, пляснуў у смятану, перавярнуўся на другі бок, падскочыў угару і якраз трапіў яму ў рот. Пацюк з'еў і зноў разявіў рот, і варэнік такім-жа парадкам накіраваўся зноў. На сябе толькі прымаў ён працу жаваць і каўтаць.
«Бач якое дзіва!» падумаў каваль, разявіўшы ад здзіўлення рот, і адразу-ж заўважыў, што варэнік лезе і да яго ў рот, і ўжо вымазаў вусны смятанай. Адапхнуўшы варэнік і ўцёршы вусны, каваль пачаў разважаць аб тым, якія бываюць цуды на свеце і да якіх мудрасцей даводзіць чалавека нячыстая сіла, заўважыўшы пры гэтым, што адзін толькі Пацюк можа дапамагчы яму. «Пакланюся яму яшчэ, няхай растлумачыць, як след… Аднак, што за чорт! Сёння-ж галодная куцця; а ён есць варэнікі, варэнікі скаромныя! Што я, сапраўды, за дурань! Стаю тут і граху набіраюся! назад!» і набожны каваль кумільгам выбег з хаты.
Аднак-жа чорт, які сядзеў у мяху і загадзя ўжо радаваўся, не мог уцерпець, каб выслізнула ў яго з рук такая слаўная здабыча. Як толькі каваль апусціў мех, ён выскачыў з яго і сеў верхам яму на шыю.
Мароз шархануў па скуры каваля; спалохаўшыся і збялеўшы, не ведаў ён, што рабіць, ужо хацеў перахрысціцца… Але чорт, нахіліўшы сваё сабачае рыльца яму на правае вуха, сказаў: «Гэта я — твой сябра, усё зраблю для таварыша і сябра! Грошай дам, колькі хочаш», піскнуў ён яму ў левае вуха. «Аксана будзе сёння-ж наша», шапянуў ён, завярнуўшы сваю морду зноў на правае вуха. Каваль стаяў разважаючы.
«Няхай па-твойму», сказаў ён нарэшце: «за такую цану гатоў быць тваім!»
Чорт спляснуў рукамі і пачаў ад радасці галапаваць на шыі каваля. «Цяпер вось папаўся каваль!» думаў ён сам сабе: «цяпер вось я спаганю на табе, галубок, усе твае маляванні і несусвеціцы, што ўзводзіў на чарцей. Што цяпер скажуць мае таварышы, калі дазнаюцца, што самы набожны з усяго сяла чалавек у маіх руках?» Тут чорт засмяяўся ад радасці, успомніўшы, як будзе дражніць у пекле ўсё хвастатае племя. Як будзе вар'явацца кульгавы чорт, які лічыўся паміж іх першым на выдумкі.
«Ну, Вакула!» прапішчаў чорт, усё таксама, не злазячы з шыі, як-бы баючыся, каб ён не ўцёк: «ты ведаеш, што без кантракта нічога не робяць».
«Я гатоў!» сказаў каваль: «у вас, я чуў, распісваюцца крывёю; чакай-жа, я дастану з кішэні цвік!» Тут ён залажыў назад руку — і хоп чорта за хвост.
«Бач які жартаўнік!» закрычаў смеючыся чорт, «ну годзе, даволі ўжо дурэць!»
«Чакай, галубок!» закрычаў каваль: «а вось гэта як табе спадабаецца?» Пры гэтым слове ён палажыў крыж, і чорт зрабіўся такі ціхі, як ягня. «Чакай-жа», сказаў ён, сцягваючы яго за хвост на зямлю: «будзеш ты ў мяне ведаць падвучваць на грахі добрых людзей і сумленных хрысціян». Тут каваль ускочыў на яго верхам і падняў руку, каб перахрысціць зноў.
«Злітуйся, Вакула!» жаласна прастагнаў чорт: «усё, што табе трэба, усё зраблю, пусці толькі душу на пакаянне: не кладзі на мяне страшнага крыжа!»
«А, вось якім голасам заспяваў, немец пракляты! цяпер я ведаю, што рабіць. Вязі мяне зараз-жа на сабе! Чуеш, нясі, як птушка!»
«Куды?» прамовіў сумны чорт.
«У Пецембург, проста да царыцы!» і каваль абамлеў ад страху, адчуваючы, што падымаецца на паветра.
Доўга стаяла Аксана, разважаючы пра дзіўную гаворку каваля. Ужо ў сярэдзіне яе штосьці гаварыла, што яна занадта жорстка абышлася з ім. Што калі ён сапраўды адважыцца на што-небудзь страшнае. Чаго добрага? Можа ён з гора надумаецца закахацца ў другую і з гаркаты пачне называць яе першаю красуняю на сяле. Але не, ён мяне кахае. Я такая прыгожая! ён мяне ні за што не прамяняе; ён дурэе, прыкідваецца. Не пройдзе хвілін дзесяць, як ён пэўна прыдзе паглядзець на мяне. Я, сапраўды, сурова. Трэба яму дазволіць, як-бы не хочучы, пацалаваць сябе. Вось-жа ён узрадуецца! і лёгкадумная красуня ўжо жартавала са сваімі сяброўкамі. «Чакайце», сказала адна з іх: «Каваль забыў мяхі свае; глядзіце, якія страшныя мяхі! Ён не па-нашаму накалядаваў: я мяркую, сюды па цэлай чвэрці барана кідалі; а каўбасам і булкам хлеба, пэўна, ліку няма. Раскоша! усе святы можна аб'ядацца».
«Гэта кавалёвы мяхі?» падхапіла Аксана: «зацягнем хутчэй іх да мяне ў хату, і разгледзім добра, што ён сюды наклаў». Усе са смехам ухвалілі такую прапанову.
«Але мы не падымем іх!» закрычаў увесь натоўп раптам, тужачыся зрушыць мяхі.
«Чакайце», сказала Аксана: «пабяжым хутчэй па санкі і завязем іх на санках!»
І натоўп пабег па санкі.
Палоннікам моцна надакучыла сядзець у мяхах, не зважаючы на тое, што дзяк праткнуў для сябе пальцам ніштаватую дзірку. Калі-б яшчэ не было народу, дык, можа, ён знайшоў-бы сродак вылезці; але вылезці з меха пры ўсіх, паказаць сябе на смех… Гэта ўтрымлівала яго, і ён вырашыў чакаць, трохі толькі пакрэктваючы пад няветлівымі ботамі Чуба. Чуб сам не менш жадаў свабоды, адчуваючы, што пад ім ляжыць нешта такое, на чым сядзець страх было нязручна. Але як толькі пачуў рашэнне свае дачкі, дык супакоіўся і не хацеў ужо вылазіць, разважаючы, што да хаты свае трэба прайсці прынамсі крокаў з сотню, а можа і другую. Вылезшы-ж, трэба падправіцца, зашпіліць кажух, падперазаць пояс — колькі работы! дый капялюхі засталіся ў Салохі. Няхай-жа лепей дзяўчаты давязуць на санках. Але здарылася зусім не так, як чакаў Чуб: у той час, калі дзяўчаты пабеглі па санкі, хударлявы кум выходзіў з карчмы засмучаны і ў кепскім настроі. Карчмарка ніякім чынам не адважвалася даваць на-павер; ён хацеў быў дачакацца, а можа прыдзе які-небудзь набожны дваранін і пачастуе яго; але як знарок усе дваране заставаліся дома і, як добрыя хрысціяне, елі куццю сярод сваіх хатніх. Разважаючы пра разбэшчанасць нораваў і драўлянае сэрца жыдоўкі, якая прадавала віно, кум напаткнуўся на мяхі і спыніўся ў здзіўленні. «Бач якія мяхі нехта кінуў на дарозе!» сказаў ён, аглядаючыся па баках: «мусі-быць, тут і свініна ёсць. Палезла-ж некаму шчасце накалядаваць столькі рознага дабра! Гэтакія страшныя мяхі! скажам, што яны напакаваны грэчанікамі ды каржамі, і то добра. Хоць-бы былі тут адны паляніцы, і то ў смак: жыдоўка за кожную паляніцу дае асьмуху гарэлкі. Забраць хутчэй, каб хто не ўбачыў». Тут ускінуў ён сабе на плечы мех, з Чубам і дзякам, але адчуў, што ён занадта цяжкі. «Не, аднаму будзе цяжка несці», прамовіў ён, «а вось, як знарок, ідзе ткач Шапуваленка. Здароў, Астап!»
«Здароў», сказаў спыніўшыся ткач.
«Куды ідзеш?»
«А так. Іду куды ногі ідуць».
«Дапамажы, чалавек добры, мяхі занесці! нехта калядаваў, дый кінуў пасярод дарогі. Дабром падзелімся напапалам».
«Мяхі? а з чым мяхі, з кнышамі ці паляніцамі?»
«Ды, мяркую, усяго ёсць».
Тут яны выламалі хутка з пераплоту калы, паклалі на іх мех і панеслі на плячах.
«Куды-ж мы панясем яго? у карчму?» спытаў дарогаю ткач.
«Яно-б і я так думаў, каб у карчму; але-ж праклятая жыдоўка не паверыць, падумае яшчэ, што дзе-небудзь укралі; да таго-ж я толькі што з карчмы. Мы занясём яго ў маю хату. Нам ніхто не перашкодзіць: жонкі няма дома».
«Ды ці сапраўды няма дома?» спытаў асцярожны ткач.
«Дзякуй богу, мы не зусім яшчэ без розуму», сказаў кум: «чорт-бы прынёс мяне туды, дзе яна. Яна, мяркую, працягаецца з бабамі да світання».
«Хто там?» закрычала кумава жонка, пачуўшы ў сенцах шум, якога нарабілі два прыяцелі, прышоўшы з мехам, і адчыняючы дзверы.
Кум аслупянеў.
«Вось табе і маеш!» прамовіў ткач, апусціўшы рукі.
Кумава жонка была такога гатунку скарб, якіх нямала на белым свеце. Таксама, як і яе муж, яна амаль ніколі не сядзела дома, і амаль увесь дзень сноўдалася ў кумак і заможных бабуль, хваліла і ела з вялікім апетытам і білася толькі зранку з сваім мужам, бо ў гэты толькі час і бачыла яго часамі. Хата іх была ўдвая старэй за нагавіцы валаснога пісара, страха ў некаторых месцах была без саломы. Пераплоту былі відны толькі рэшткі, бо кожны, хто выходзіў з дому, ніколі не браў кія ад сабак, у надзеі, што будзе праходзіць каля кумавага гароду і выламае сабе які захоча з пераплоту. Печ не палілася дзён па тры. Усё, што ні напрошвала пяшчотная супруга ў добрых людзей, хавала як мага далей ад свайго мужа і часта самаўпраўна адбірала ў яго здабычу, калі ён не паспяваў яе прапіць у карчме. Кум, не зважаючы на заўсёдную халоднакроўнасць, не любіў пераступаць ёй, і праз гэта амаль заўсёды выбіраўся з дому з ліхтарамі пад вачамі, а дарагая палавіна, войкаючы, цягнулася расказваць бабулям пра свавольства свайго мужа і пра пабоі, што перацярпела яна ад яго.
Цяпер можна сабе ўявіць, як былі заклапочаны ткач і кум такой нечаканай з'явай. Апусціўшы мех, яны заступілі яго сабою і захінулі крысамі; але ўжо было позна: кумава жонка хоць і кепска бачыла старымі вачамі, аднак-жа мех заўважыла. «Вось гэта добра!» сказала яна з такім выглядам, у якім прыкметна была радасць каршака. «Гэта добра, што накалядавалі столькі! вось так заўсёды робяць добрыя людзі, толькі не, я думаю, дзе-небудзь падчапілі. Пакажыце мне зараз, чуеце, пакажыце ў гэтую-ж хвіліну мех ваш!»
«Лысы чорт табе пакажа, а не мы», сказаў падбадзёрыўшыся кум.
«Табе якая справа?» сказаў ткач: «мы накалядавалі, а не ты».
«Не, ты мне пакажаш, нягодны п'яніца!» закрычала жонка, ударыўшы высокага кума кулаком у падбародак і прадзіраючыся да меха.
Але ткач і кум мужна адстаялі мех і прымусілі яе падацца назад. Не паспелі яны агледзецца, як супруга выбегла ў сенцы ўжо з качаргою ў руках. Спрытна лузянула качаргою мужа па руках, ткача па спіне і ўжо стаяла каля меха.
«Што мы дапусцілі яе?» сказаў ткач схамянуўшыся.
«Э, што мы дапусцілі! а чаму ты дапусціў!» сказаў халаднакроўна кум.
«У вас качарга, мусіць, жалезная!» сказаў пасля кароткай маўчанкі ткач, пачухваючы спіну. «Мая жонка купіла летась на кірмашы качаргу; дала поўкапы[57] так нічога… не балюча…»
Тым часам узрадаваная супруга, паставіўшы на падлогу каганец, развязала мех і зазірнула ў яго.
Але мусіць старыя вочы яе, якія так добра ўбачылі мех, на гэты раз ашукаліся… «Э, ды тут ляжыць цэлы япрук!» ускрыкнула яна, пляснуўшы ад радасці ў ладкі.
«Кабан! чуеш, цэлы кабан!» штурхаў ткач кума: «а ўсё ты вінен!»
«Што-ж рабіць!» прамовіў, паціскаючы плячыма, кум.
«Як што? чаго мы стаім? адбяром мех! ну, пачынай!»
«Пайшла прэч! пайшла! гэта наш япрук!» крычаў выступаючы ткач.
«Ідзі, ідзі, чортава баба! гэта не тваё дабро!» гаварыў набліжаючыся кум.
Супруга ўзялася зноў за качаргу, але Чуб у гэты час вылез з меха і стаў пасярод сянец, пацягваючыся, як чалавек, які толькі што абудзіўся ад доўгага сну.
Кумава жонка ўскрыкнула, ударыўшы аб крыссі рукамі. і ўсе міжволі разявілі раты.
«Што-ж яна, дурніца, гаворыць: япрук! гэта не япрук!» сказаў кум, вылупіўшы вочы.
«Бач якога чалавека кінулі ў мех!» сказаў ткач, адступаючыся ад перапуду. «Хоць што хочаш гавары, хоць трэсні, а не абышлося без нячыстае сілы. Ён-жа не пралезе ў акенца».
«Гэта кум!» ускрыкнуў прыгледзеўшыся кум.
«А ты думаў хто?» сказаў Чуб усміхаючыся. «Што, слаўную штуку выкінуў я над вамі? а вы, глядзі што, хацелі мяне з'есці замест свініны. Чакайце-ж, я вас усцешу: у мяху ляжыць яшчэ штосьці, калі не япрук, дык напэўна парася альбо іншая жыўнасць. Пада мною безупынна нешта варушылася».
Ткач і кум кінуліся да меха; гаспадыня дома ўчапілася з процілеглага боку, і бойка аднавілася-б pноў, калі-б дзяк, убачыўшы, што яму няма куды схавацца, не выкарабкаўся з меха.
Кумава жонка, аслупянеўшы, выпусціла з рукі нагу, за якую пачала была цягнуць дзяка з меха.
«Вось і другі яшчэ!» ускрыкнуў са страхам ткач, «чорт ведае, як робіцца на свеце… галава ідзе наўкруга… не каўбасы, не паляніцы, а людзей кідаюць у мяхі!»
«Гэта дзяк!» прамовіў здзіўлены больш за ўсіх Чуб: «вось табе і маеш! вось дык Салоха! пасадзіць у мех… А я гляджу, што ў яе поўная хата мяхоў… Цяпер я ўсё ведаю: у яе ў кожным мяху сядзела па два чалавекі. А я думаў, што яна толькі мне аднаму… вось табе і Салоха!»
Дзяўчаты крыху здзівіліся, не знайшоўшы аднаго меха. «Што-ж рабіць, хопіць з нас і гэтага», гаварыла Аксана.
Усе ўзяліся за мех і ўсцягнулі яго на санкі.
Галава наважыўся маўчаць, разважаючы: калі ён закрычыць, каб яго выпусцілі і развязалі мех — дурныя дзяўчаты разбягуцца, падумаюць, што ў мяху сядзіць д'ябал, і ён застанецца на вуліцы, можа быць, да заўтра.
Дзяўчаты тым часам, дружна ўзяўшыся за рукі, паляцелі як віхор з санкамі па рыпучым снезе. Мноства дурэючы сядала на санкі; некаторыя ўзлазілі на самога галаву. Галава наважыўся стрываць усё. Нарэшце прыехалі, адчынілі насцеж дзверы ў сенцах і ў хаце, і з рогатам уцягнулі мех. «Паглядзім, што толькі ляжыць тут», закрычалі ўсе, кінуўшыся развязваць.
Тут ікаўка, якая не пераставала мучыць галаву праз увесь час яго сядзення ў мяху, так узмацнілася, што ён пачаў ікаць і кашляць ва ўсё горла. «Ах, тут сядзіць нехта!» закрычалі ўсе і ў перапудзе кінуліся прэч з дзвярэй.
«Што за чорт! куды вы кідаецеся, як ачмурэлыя?» сказаў, уваходзячы ў дзверы, Чуб.
«Ах, бацька!» прамовіла Аксана: «у мяху сядзіць нехта!»
«У мяху? дзе вы ўзялі гэты мех?»
«Каваль кінуў яго пасярод дарогі», сказалі ўсе адразу.
«Ну, так, ці-ж не казаў я», падумаў сам сабе Чуб. «Чаго-ж вы спалохаліся? паглядзім: а ну, чалавек, прашу не ўгневацца, што не называем па імю, вылазь з меха!»
Галава вылез.
«Ах!» ускрыкнулі дзяўчаты.
«І галава ўлез туды-ж», гаварыў сам сабе Чуб у неўразуменні, акідаючы яго ад галавы да ног. «Бач як!.. Э!..» больш ён нічога не мог сказаць.
Галава сам быў не меней збянтэжаны і не ведаў, што пачаць. «Мусіць, на дварэ холадна?» сказаў ён, зварочваючыся да Чуба.
«Маразок ёсць», адказаў Чуб: «а дазволь запытаць цябе, чым ты мажаш боты, смальцам ці дзёгцем?» Ён хацеў не тое сказаць, ён хацеў запытаць: як ты, галава, улез у гэты мех; але сам не разумеў, як вымавіў зусім іншае.
«Дзёгцем лепей!» сказаў галава. «Ну, бывай, Чуб!» І, насунуўшы капялюхі, вышаў з хаты.
«Навошта я сказаў здуру, чым ён мажа боты!» прамовіў Чуб, паглядаючы на дзверы, у якія вышаў галава: «вось дык Салоха! Гэтакага чалавека засадзіць у мех!.. бач, чортава баба! а я дурань… ды дзе-ж той пракляты мех?»
«Я кінула яго ў куток, там болей нічога няма», сказала Аксана.
«Ведаю я гэтыя штукі, нічога няма! падайце яго сюды: там яшчэ адзін сядзіць! страпяніце яго добра… што, няма?.. бач праклятая баба! а паглядзець на яе: як святая, нібыта і скаромнага ніколі не брала ў рот».
Але пакінем Чуба выліваць на свабодзе сваю гаркоту і вернемся да каваля, бо ўжо на дварэ напэўна ёсць гадзіна дзевятая.
Спачатку страшна здалося Вакулу, калі падняўся ён ад зямлі на такую вышыню, што ўжо нічога не мог бачыць унізе, і праляцеў як муха пад самым месяцам так, што калі-б не нахіліўся крыху, дык зачапіў-бы яго шапкаю. Аднак-жа, трохі пачакаўшы, ён падбадзёрыўся і пачаў ужо кпіць з чорта. Ён надзвычай цешыўся, як чорт чхаў і кашляў, калі ён здымаў з шыі кіпарысавы крыжык і падносіў да яго. Знарок падымаў ён руку пачухаць галаву, а чорт, думаючы, што яго збіраюцца хрысціць, ляцеў яшчэ шпарчэй. Усё было светла ў вышыні. Паветра ў лёгкім срэбраным тумане было празрыстае. Усё было відно; і нават можна было заўважыць, як віхурай праімчаўся паўз іх, седзячы ў гаршку, чараўнік; як зоры, сабраўшыся ў кучу, гулялі ў жмуркі; як клубіўся ўбаку воблакам цэлы рой духаў; як чорт, што танцаваў пры месяцы, зняў шапку, убачыўшы каваля, які скакаў верхам; як ляцеў, варочаючыся назад, венік, на якім, відаць, толькі што з'ездзіла, куды трэба, вядзьмарка… шмат яшчэ дрэні сустракалі яны. Усё, бачачы каваля, на хвіліну спынялася паглядзець на яго, і потым ізноў імчалася далей і рабіла далей сваё; каваль усё ляцеў, і раптам заблішчаў перад ім Пецербург увесь у агні. (Тады была з нейкага выпадку ілюмінацыя.) Чорт, пераляцеўшы цераз шлагбаум, ператварыўся ў каня, і каваль убачыў сябе на адменным бегуну сярод вуліцы. Божа мой! стук, гром, бляск; па абодва бакі ўзвышаюцца чатырохпавярховыя сцены; стук капытоў каня, гук колаў адгукаліся громам і разлягаліся з чатырох бакоў; дамы раслі, і быццам падымаліся з зямлі, на кожным кроку; масты дрыжалі; карэты лёталі; рамізнікі, фарэйтары крычалі; снег свістаў пад тысячай саней, што ляцелі з усіх бакоў; пешаходы ціснуліся і тоўпіліся пад дамамі, унізанымі плошкамі, і велізарныя цені іх мільгалі на сценах, дасягаючы галавой каміноў і дахаў. Са здзіўленнем аглядаўся каваль на ўсе бакі. Яму здавалася, што ўсе дамы ўтаропілі на яго свае незлічоныя, вогненныя вочы і глядзелі. Паноў, у пацягнутых сукном шубах, ён убачыў так многа, што не ведаў, каму шапку здымаць. «Божа ты мой, колькі тут панства!» падумаў каваль. «Я мяркую, кожны, хто ні пройдзе па вуліцы ў шубе, то і засядацель, то і засядацель! а тыя, што катаюцца ў такіх дзіўных брычках са шклом, тыя, калі не гараднічыя, дык пэўна камісары, а можа, і больш яшчэ». Яго словы былі перапынены запытаннем чорта: «Ці проста ехаць да царыцы?» «Не, страшна», падумаў каваль. «Тут, дзесьці, не ведаю, спыніліся запарожцы, якія праязджалі ўвосень цераз Дзіканьку. Яны ехалі з Сечы з паперамі да царыцы; усё-ж такі параіцца-б з імі. Гэй, шайтан, лезь да мяне ў кішэню, ды вядзі да запарожцаў!» Чорт у адну хвіліну схуднеў і зрабіўся такім маленькім, што без намагання ўлез да яго ў кішэню. А Вакула не паспеў азірнуцца, як апынуўся перад вялікім домам, увайшоў, сам не ведаючы як, на лесвіцу, адчыніў дзверы і падаўся крыху назад ад бляску, убачыўшы прыбраны пакой, але крыху падбадзёрыўся, пазнаўшы тых самых запарожцаў, якія праязджалі цераз Дзіканьку, сядзеўшых на шаўковых канапах, падабраўшы пад сябе намазаныя дзёгцем боты, і курыўшых самую моцную табаку, што называюць звычайна карашкамі.
«Дзень добры, панове! памагай бог вам! вось дзе ўбачыліся!» сказаў каваль, падышоўшы блізка і злажыўшы паклон да зямлі.
«Што там за чалавек?» запытаў той, што сядзеў перад самым кавалём, другога, што сядзеў крыху далей.
«А, вы не пазналі?» спытаў каваль: «гэта я, Вакула каваль! Калі праязджалі ўвосень цераз Дзіканьку, дык прагасцявалі, дай божа вам усякага здароўя і доўгіх год, амаль два дні. І новую шыну тады паставіў на пярэдняе кола вашай кібіткі!»
«А!» сказаў той-жа запарожац: «гэта той самы каваль, які малюе хвацка. Здароў, зямляк, чаго цябе бог прынёс?»
«А так, захацелася паглядзець, кажуць…»
«Што-ж, зямляк», сказаў прыасаніўшыся запарожац і жадаючы паказаць, што ен можа гаварыць і па-руску, — «што, балшой горад?»
Каваль і сабе не хацеў асараміцца і здацца навічком, да таго-ж, як мелі выпадак бачыць ніжэй гэтага, ён ведаў і сам граматную мову. «Губернія выдатная!» адказаў ён абыякава: «няма чаго сказаць, дамы балшушчыя, карціны вісяць скрозь адменныя. Шмат якія дамы спісаны літарамі з сусальнага золата надзвычайна. Няма чаго сказаць, дзівосная прапорцыя!»
Запарожцы, убачыўшы, што каваль так вольна размаўляе, зрабілі вывад вельмі для яго выгодны.
«Пасля пагамонім з табою, зямляк, болей; цяпер-жа мы едзем зараз да царыцы».
«Да царыцы! а будзьце ласкавы, панове, вазьміце і мяне з сабою!»
«Цябе?» прамовіў запарожац з такім выглядам, з якім гаворыць дзядзька чатырохгадоваму свайму выхаванцу, каторы просіць пасадзіць яго на сапраўднага, на вялікага каня. «Што ты будзеш там рабіць? Не, не можна». Пры гэтым на твары яго з'явілася многазначная міна. «Мы, брат, будзем з царыцаю гаманіць пра сваё». «Вазьміце!» настойліва прасіў каваль. «Прасі!» шапянуў ён ціха чорту, ударыўшы кулаком па кішэні. Не паспеў ён гэтага сказаць, як другі запарожац прамовіў: «Возьмем яго, сапраўды, браткі!»
«Бадай што, возьмем!» прамовілі іншыя.
«Апранай-жа адзенне такое, як і мы».
Каваль схапіўся нацягваць на сябе зялёны жупан, як раптам дзверы адчыніліся і ўвайшоўшы з пазументамі чалавек сказаў, што час ехаць.
Дзіўна зноў здалося кавалю, калі ён паімчаўся ў велізарнай карэце, гойдаючыся на рэсорах, калі з абодвух бакоў паўз яго беглі назад чатырохпавярховыя дамы, і брук, пагрымліваючы, здавалася, сам слаўся пад ногі коней. «Божа ты мой, якое святло!» думаў сам сабе каваль: «у нас удзень не бывае так светла».
Карэты спыніліся перад дварцом. Запарожцы вышлі, трапілі ў вельмі прыгожыя сені і пачалі падымацца па бліскуча асветленых сходах.
«Што за сходы!» шаптаў сам сабе каваль: «шкада нагамі таптаць. Якія аздобы! усе кажуць: маняць казкі! які чорт маняць! Божа ты мой, што за білы! якая работа! тут аднаго жалеза рублёў на пяцьдзесят пайшло!»
Ужо ўзлезшы па сходах, запарожцы прайшлі першую залу. Нясмела ішоў следам за імі каваль, баючыся на кожным кроку паслізнуцца на паркеце. Прайшлі тры залы, каваль усё яшчэ не пакідаў здзіўляцца. Трапіўшы ў чацвертую, ён міжволі падышоў да карціны, якая вісела на сцяне. Гэта была прачыстая дзева з дзіцем на руках. «Што за карціна! што за дзівосны жывапіс!» разважаў ён: «вось, здаецца, гаворыць! здаецца, жывая! а дзіця святое! і ручкі прыціснула! і ўсміхаецца беднае! а фарбы! Божа ты мой, якія фарбы! тут вохры, я мяркую, і на капейку не пайшло, усё яр ды бакан. А блакітная так і гарыць! важнейшая работа! мусібыць грунт наведзены быў блейвасам. Толькі як ні дзівосны гэтыя маляванні, але гэтая мядзяная ручка», працягваў ён, падыходзячы да дзвярэй і мацаючы замок, «яшчэ большага варта здзіўлення. Вось якая чыстая работа! Гэта ўсё, я мяркую, нямецкія кавалі за самую дарагую цану рабілі…» Можа, доўга яшчэ-б разважаў каваль, калі-б лакей з галунамі не штурхнуў яго пад руку і не напамянуў, каб ён не заставаўся ад іншых. Запарожцы прайшлі яшчэ дзве залы і спыніліся. Тут загадана было ім чакаць. У зале тоўпілася некалькі генералаў у вышываных золатам мундзірах. Запарожцы пакланіліся на ўсе бакі і сталі ў кучу. Хвіліну пачакаўшы, увайшоў у суправаджэнні цэлай світы велічнага росту даволі мажны чалавек у гетманскім мундзіры, у жоўтых боціках. Валасы на ім былі крыху ўскудлачаны, адно вока крыху падслепаватае, на твары вымалёўвалася нейкая пагардлівая велічнасць, ва ўсіх рухах відаць была звычка загадваць. Усе генералы, якія пахаджвалі даволі надзімана ў залатых мундзірах, замітусіліся і з нізкімі паклонамі, здавалася, лавілі кожнае яго слова і нават драбнейшы рух, каб зараз ляцець выконваць яго. Але гетман не звярнуў нават і ўвагі, ледзь матнуў галавою і падышоў да запарожцаў.
Запарожцы ўсе злажылі паклон у пояс.
«Ці ўсе вы тут?» запытаў ён працяжна, вымаўляючы словы крыху ў нос.
«Та вси, батько!» адказалі запарожцы, кланяючыся зноў.
«Не забудзецеся гаварыць так, як я вас вучыў?»
«Не, бацько, не забудземся».
«Гэта цар?» спытаў каваль аднаго з запарожцаў.
«Куды табе цар! гэта сам Пацёмкін[58] » адказаў той.
У другім пакоі пачуліся галасы і каваль не ведаў, куды падзець свае вочы ад мноства ўвайшоўшых дам у атласных убраннях з даўгімі хвастамі і прыдворных у вышываных золатам кафтанах і з пучкамі ззаду. Ён толькі бачыў адзін бляск і больш нічога. Запарожцы раптам усе ўпалі на зямлю і закрычалі ў адзін голас: «Злітуйся, мамо! злітуйся!»
Каваль, не бачачы нічога, выпрастаўся і сам з усёй шчырасцю на падлозе.
«Устаньце!» прагучаў над імі ўладны і разам прыемны голас. Некаторыя з прыдворных замітусіліся і штурхалі запарожцаў.
«Не ўстанем, мамо! не ўстанем! памром, а не ўстанем!» крычалі запарожцы.
Пацёмкін кусаў сабе вусны, нарэшце падышоў сам і загадна шапянуў аднаму з запарожцаў. Запарожцы падняліся.
Тут асмеліўся і каваль падняць галаву і ўбачыў стаяўшую перад сабою невялікага росту жанчыну, крыху нават мажную, напудраваную, з блакітнымі вачамі і разам з тым велічна ўсмешлівым выглядам, які так умеў скараць сабе ўсё і мог толькі належаць адной царствуючай жанчыне.
«Святлейшы абяцаў мяне пазнаёміць сёння з маім народам, якога да гэтага часу не бачыла», гаварыла дама з блакітнымі вачыма, разглядаючы з цікаўнасцю запарожцаў. «Ці добрае ў вас тут утрыманне?» гаварыла яна далей, падыходзячы бліжэй.
«Та спасиби, мамо! Правіянт даюць добры (хоць бараны тутэйшыя зусім не тое, што ў нас на Запарожжы), чаму-ж не жыць як-небудзь?..»
Пацёмкін скрывіўся, бачачы, што запарожцы гавораць зусім не тое, чаму ён іх вучыў…
Адзін з запарожцаў, прыасаніўшыся, вышаў наперад: «Злітуйся, мамо: чым цябе твой верны народ угнявіў? Хіба трымалі мы руку паганца-татарына; хіба пагаджаліся ў чым-небудзь з турчынам; хіба здрадзілі табе справай ці думкаю? За што-ж няласка? перш чулі мы, што загадваеш усюды будаваць крэпасці ад нас; пасля чулі, што хочаш павярнуць у карабінеры[59]; цяпер чуем новыя напасці. Чым вінавата запарожскае войска? ці тым, што перавяло тваю армію цераз Перакоп і дапамагло тваім енералам пасеч крымцаў?..»
Пацёмкін маўчаў і нядбайна чысціў невялічкаю шчотачкаю свае брыльянты, якімі былі ўнізаны яго рукі.
«Чаго-ж хочаце вы?» клапатліва спытала Екацярына.
Запарожцы многазначна зірнулі адзін на аднаго.
«Цяпер пара! царыца пытаецца, чаго хочаце!» сказаў сам сабе каваль і раптам паваліўся доле.
«Ваша царскае вялічаства, не загадвайце караць, загадвайце дараваць. З чаго, не ў гнеў будзь сказана вашай царскай ласцы, зроблены чаравікі, што на нагах вашых? я мяркую, ніводзін шавец, ні ў адной дзяржаве на свеце не здолее так зрабіць. Божа ты мой, што калі-б мая жонка абула такія чаравічкі!?»
Гасударыня засмяялася. Прыдворныя засмяяліся таксама. Пацёмкін і хмурыўся і ўсміхаўся разам. Запарожцы пачалі штурхаць пад руку каваля, думаючы, ці не звар'яцеў ён.
«Устань!» сказала ласкава гасударыня: «калі табе так хочацца мець такія чаравікі, дык гэта не цяжка зрабіць. Прынясіце яму зараз-жа чаравікі самыя дарагія, з золатам! Дапраўды, мне вельмі падабаецца гэтая прастадушнасць! Вось вам», гаварыла далей гасударыня, накіраваўшы позірк на стаяўшага далей за іншых, з поўным, але крыху бледным абліччам, чый скромны кафтан з вялікімі перламутравымі гузікамі паказваў, што ён не належаў да ліку прыдворных[60]: «прадмет варты дасціпнага пяра вашага!»
«Вы, ваша імператарскае вялічаства, занадта ласкавы. Сюды трэба, прынамсі, Лафантэна[61]!» адказаў пакланіўшыся чалавек з перламутравымі гузікамі.
«Па праўдзе скажу вам: я да гэтага часу без памяці ад вашага Брыгадзіра. Вы наўдзіў добра чытаеце! Аднак-жа», гаварыла далей гасударыня, зварочваючыся зноў да запарожцаў: «я чула, што на Сечы ў вас ніколі не жэняцца».
«Як же, мамо! чалавеку-ж, сама ведаеш, без жонкі жыць нельга», адказаў той самы запарожац, што размаўляў з кавалём, і каваль здзівіўся, чуючы, што гэты запарожац, ведаючы так добра граматную мову, гаворыць з царыцаю, як быццам знарок, самай грубай гутаркай, якую звычайна называюць мужычай. «Хітры народ!» падумаў ён сам сабе: «напэўна нездарма ён гэта робіць».
«Мы не чарняцы», гаварыў далей запарожац: «а людзі грэшныя. Ласыя, як і ўсё шаноўнае хрысціянства, на скаромнае. Ёсць у нас ці мала такіх, што маюць жонак, толькі не жывуць з імі на Сечы. Ёсць такія, што маюць жонак у Польшчы; ёсць такія, што маюць жонак на Украіне; ёсць такія, што маюць жонак і ў Турэччыне».
У гэты час кавалю прынеслі чаравікі. «Божа ты мой, што за аздоба!» ускрыкнуў ён радасна, ухапіўшы чаравікі. «Ваша царскае вялічаства! што-ж, калі чаравікі такія на нагах, і ў іх, трэба спадзявацца, ваша благароддзе, ходзіце і на лёд коўзацца, якія-ж павінны быць самыя ножкі? мяркую, прынамсі, з чыстага цукру».
Гасударыня, якая сапраўды мела самыя стройныя і цудоўныя ножкі, не магла не ўсміхнуцца, чуючы такі камплімент з вуснаў прастадушлівага каваля, якога ў сваім запарожскім убранні маглі палічыць за прыгажуна, не зважаючы на смуглявае аблічча.
Узрадаваны такой вельмі прыхільнай увагаю, каваль ужо хацеў быў распытацца як належыць царыцу пра ўсё: ці праўда, што цары ядуць адзін толькі мёд ды сала, і да таго падобнае — але, пачуўшы, што запарожцы штурхаюць яго пад бакі, вырашыў замаўчаць; і калі гасударыня, звярнуўшыся да старых, пачала распытваць, як у іх жывуць на Сечы, якія звычаі вядуцца — ён, адышоўшы назад, нагнуўся да кішэні, сказаў ціха: «Вынось мяне адсюль хутчэй!» і раптам апынуўся за шлагбаумам.
«Утапіўся! дальбог, утапіўся! вось: каб я не сышла з гэтага месца, калі не ўтапіўся!» балбатала таўстая ткачыха, стоячы ў натоўпе дзіканьскіх баб пасярод вуліцы.
«Што-ж, хіба я манюка якая? хіба я ў каго карову ўкрала? хіба я ссурочыла каго, што мне не даюць веры?» крычала баба ў казацкай світцы з ліловым носам, размахваючы рукамі. «Вось, каб мне вады не захацелася піць, калі старая Пераперчыха не бачыла на ўласныя вочы, як павесіўся каваль!»
«Каваль павесіўся! вось табе і маеш!» сказаў галава, вы-ходзячы ад Чуба, спыніўся і падаўся бліжэй да ўсіх, што размаўлялі.
«Скажы лепей, каб табе гарэлкі не захацелася піць, старая п'яніца!» адказала ткачыха: «трэба быць такой шалёнай, як ты, каб павесіцца! ён утапіўся! утапіўся ў проламцы! Гэта я так ведаю, як тое, што ты была зараз у карчмаркі».
«Брыдотніца! бач чым пачала папракаць!» гнеўна запярэчыла баба з ліловым носам. «Маўчала-б, нягодніца! Хіба я не ведаю, што да цябе дзяк ходзіць кожны вечар».
Ткачыха ўзгарэлася.
«Што дзяк? да каго дзяк? што ты хлусіш?»
«Дзяк?» праспявала, праціскаючыся да ўсіх, што спрачаліся, дзячыха ў кажуху з заячай скуры, пацягнутым сіняй кітайкай. «Я дам пачуць дзяка! хто гэта кажа дзяк?»
«А вось да каго ходзіць дзяк!» сказала баба з ліловым носам, паказваючы на ткачыху.
«Дык гэта ты, сука», сказала дзячыха, падступаючыся да ткачыхі: «дык гэта ты, вядзьмарка, напускаеш яму туман і поіш нячыстым зеллем, каб хадзіў да цябе».
«Адкасніся ад мяне, шайтан!» гаварыла адступаючыся ткачыха.
«Бач, праклятая вядзьмарка, каб ты не даждала дзяцей сваіх бачыць, нягодніца! цьфу!..» тут дзячыха плюнула проста ў вочы ткачысе.
Ткачыха хацела і сабе зрабіць тое самае, але замест таго плюнула ў няголеную бараду галаве, які, каб лепей усё чуць, падабраўся блізка да тых, што спрачаліся. «А, паскудная баба!» закрычаў галава, абціраючы крысом твар і падняўшы пугу. Гэты рух прымусіў усіх разыйсціся з лаянкаю ў розныя бакі. «Гэтакая брыда!» паўтараў ён, працягваючы абцірацца. «Дык каваль утапіўся! Божа ты мой! а які хвацкі жывапісец быў! якія нажы моцныя, сярпы, плугі ўмеў выкоўваць! што за сіла была! Так», гаварыў ён далей, задумаўшыся: «такіх людзей мала ў нас у сяле. Дзіва што я, яшчэ седзячы ў праклятым мяху, заўважаў, што небарака быў моцна не ў настроі. Вось табе і каваль! быў, а цяпер і няма! а я збіраўся падкаваць сваю рабую кабылу!..» І, будучы повен такіх хрысціянскіх думак, галава ціха пацягнуўся ў сваю хату.
Аксана збянтэжылася, калі да яе дайшлі такія весткі. Яна мала давала веры вачам Пераперчыхі і дзейканню баб, яна ведала, што каваль занадта набожны, каб адважыцца згубіць сваю душу. А што, калі ён, сапраўды, пайшоў з намерам ніколі не варочацца ў сяло? А наўрад ці ў іншым месцы знойдзецца такі маладзец, як каваль! ён-жа так кахаў яе! ён даўжэй за ўсіх трываў яе капрызы! Красуня ўсю ноч пад сваёй коўдрай варочалася з правага боку на левы, з левага на правы, — і не магла заснуць. То, раскідаўшыся ў чароўнай абнажонасці, якую начны змрок хаваў нават ад яе самой, яна амаль уголас лаяла сябе. То, прыціхшы, наважвала ні пра што не думаць — усё думала. І ўсё гарэла; і да раніцы закахалася па вушы ў каваля.
Чуб не выказаў ні радасці і ні смутку аб лёсе Вакулы. Яго думкі былі заняты адным: ён ніяк не мог забыцца на здрадніцтва Салохі і сонны не пакідаў лаяць яе.
Надышла раніца. У царкве яшчэ да відна было поўна народа. Пажылыя жанчыны ў белых намітках[62] у белых суконных світках, пабожна хрысціліся каля самага ўваходу царкоўнага. Дваранкі ў зялёных і жоўтых кофтах, а некаторыя нават у сініх кунтушах з залатымі ззаду вусамі, стаялі паперадзе іх. Дзяўчаты, у якіх на галавах наматана была цэлая крама істужак, а на шыі маністаў, крыжоў і дукатаў, стараліся прабрацца яшчэ бліжэй да іканастаса. Але наперадзе ўсіх стаялі дваране і простыя мужыкі з вусамі, чубамі, тоўстымі шыямі і толькі што выгаленымі падбародкамі, усё пераважна ў кабяняках, з-пад якіх высоўвалася белая, а ў некаторых і сіняя світка. На ўсіх тварах, куды ні зірні, відно было свята: галава аблізваўся, уяўляючы, як ён разгавеецца каўбасою; дзяўчаты думалі аб тым, як яны будуць коўзацца з хлопцамі на лёдзе; бабулі шчырэй, як некалі, шапталі малітвы. Па ўсёй царкве чуваць было, як казак Свербыгуз клаў паклоны. Адна толькі Аксана стаяла нібыта не свая… Малілася і не малілася. На сэрцы ў яе стоўпілася столькі розных пачуццяў, адно сумней за другое, што твар яе выражаў адно толькі моцнае збянтэжанне; слёзы дрыжалі на вачах. Дзяўчаты не маглі зразумець прычыны гэтага і не падазравалі, каб віною быў каваль. Аднак-жа не адна Аксана была занята кавалём. Усе міране заўважылі, што свята як быццам не свята. Што як быццам усё нечага нестае. Як на ліха, дзяк, пасля падарожжа ў мяху, ахрып і бражджаў ледзь чутным голасам; праўда, прыезджы спявак слаўна браў баса, але куды-б лепей, каб і каваль быў, які заўсёды, бывала, як толькі спявалі Отча наш ці Іжэ херувімы, узыходзіў на крылас і выводзіў адтуль тым самым напевам, якім спяваюць і ў Палтаве. Да таго-ж ён адзін выконваў і пасаду царкоўнага тытара. Ужо адышла завутраня; пасля завутрані адышла абедня… куды-ж гэта сапраўды запрапасціўся каваль?
Яшчэ шпарчэй у астатні час ночы імчаўся чорт з кавалём назад. І ўмомант апынуўся Вакула каля свае хаты. У гэты час праспяваў певень. «Куды?» закрычаў ён, ухапіўшы за хвост чорта, які хацеў уцякаць: «чакай, прыяцель, яшчэ не ўсё: я яшчэ не падзякаваў табе». Тут, ухапіўшы дубец, зважыў ён яму тры ўдары, і бедны чорт прыпусціўся бегчы, як мужык, якога толькі што адлупцаваў засядацель. Дык вось, замест таго, каб ашукаць, спакусіць і абдурыць іншых, вораг чалавечага роду быў сам абдураны. Пасля гэтага Вакула ўвайшоў у сенцы, закапаўся ў сена і праспаў да абеду. Прачнуўшыся, ён спалохаўся, калі ўбачыў, што сонца ўжо высока: «Я праспаў завутраню і абедню!» Тут набожны каваль паглыбіўся ў смутак, разважаючы, што гэта напэўна бог, знарок, у пакаранне за грэшны яго намер згубіць сваю душу, наслаў сон, які не даў яму нават пабыць у такое ўрачыстае свята ў царкве. Але аднак-жа, супакоіўшы сябе тым, што ў наступную нядзелю выспаведаецца ў гэтым папу, і ад сённешняга дня пачне біць па пяцьдзесят паклонаў праз увесь год, зазірнуў ён у хату; але ў ёй не было нікога. Відаць, Салоха яшчэ не варочалася. Асцярожліва дастаў ён з-за пазухі чаравікі і зноў здзівіўся з дарагой работы і з дзіўнага здарэння мінулай начы; памыўся, апрануўся як мага лепш, апрануў тое самае адзенне, якое дастаў у запарожцаў, выняў са скрынкі новую шапку з рашацілаўскіх смушак з сінім верхам, якой не надзяваў яшчэ ні разу, ад тае пары, як купіў яе падчас бытавання ў Палтаве; дастаў таксама новы ўсіх колераў пояс, паклаў усё гэта разам з гарапнікам у хустку і накіраваўся проста да Чуба.
Чуб вылупіў вочы, калі ўвайшоў да яго каваль, і не ведаў, з чаго здзіўляцца: ці з таго, што каваль уваскрос, ці з таго, што каваль адважыўся да яго прыйсці, ці з таго, што выстраіўся ён такім франтам і запарожцам. Але яшчэ больш здзівіўся ён, калі Вакула развязаў хустку і паклаў перад ім навюсенькую шапку і пояс, якога не бачылі ў сяле, а сам паваліўся яму ў ногі і прамовіў упрошваючым голасам: «злітуйся, бацько! не гневайся! вось табе і гарапнік: бі, колькі душа зажадае, аддаюся сам, ва ўсім каюся; бі, ды не гневайся толькі! Ты-ж калісьці братаўся з нябожчыкам бацькам, разам хлеб-соль елі і магарыч пілі».
Чуб не без патайнай прыемнасці бачыў, як каваль, які нікому ў сяле ў вус не дзьмуў, гнуў у руцэ пятакі і падковы, як грэцкія бліны, той самы каваль ляжаў у нагах яго. Каб яшчэ больш не панізіць сябе, Чуб узяў гарапнік і ўдарыў яго тры разы па спіне. «Ну, хопіць з цябе, уставай! старых людзей заўсёды слухай! Забудзем усё, што было паміж намі! Ну, цяпер гавары, чаго табе хочацца?»
«Аддай, бацько, за мяне Аксану!»
Чуб крыху падумаў, паглядзеў на шапку і пояс, шапка была цудоўная, пояс таксама не горшы ад яе, успамянуў пра здрадлівую Салоху і сказаў рашуча: «добра! засылай сватоў!»
«Ай!» ускрыкнула Аксана, пераступіўшы цераз парог і ўбачыўшы каваля, і ўтаропілася са здзіўленнем і радасцю ў яго вочы.
«Зірні, якія я табе прынёс чаравікі!» сказаў Вакула: «тыя самыя, што носіць царыца».
«Не! не, мне не трэба чаравікаў!» гаварыла яна, махаючы рукамі і не спускаючы з яго вачэй: «я і без чаравікаў…» далей яна не даказала і пачырванела.
Каваль падышоў бліжэй, узяў яе за руку; красуня і вочы апусціла. Яшчэ ніколі яна не была такая дзівосна прыгожая. Захоплены каваль ціха пацалаваў яе, і аблічча яе мацней загарэлася, і яна зрабілася яшчэ харашэй.
Праязджаў цераз Дзіканьку добрай памяці архіерэй, хваліў месца, на якім стаіць сяло, і, праязджаючы па вуліцы, спыніўся перад новаю хатаю. «А чыя гэта такая размалёваная хата?» запытаў прэасвяшчэнны ў прыгожай жанчыны з дзіцем на руках, якая стаяла каля дзвярэй. «Каваля Вакулы!» сказала яму кланяючыся Аксана, бо гэта была іменна яна. «Слаўна! слаўная работа!» сказаў прэасвяшчэнны, разглядаючы вокны і дзверы. А вокны ўсе былі абведзены наўкол чырвонаю фарбаю; на дзвярах-жа ўсюды былі казакі на конях і з люлькамі ў зубах. Але яшчэ больш пахваліў прэасвяшчэнны Вакулу, калі даведаўся, што ён вытрымаў царкоўнае пакаянне, і пафарбаваў дармова ўвесь левы крылас зялёнаю фарбаю з чырвонымі кветкамі. Гэта аднак-жа не ўсё: на сцяне збоку, як увойдзеш у царкву, намаляваў Вакула чорта ў пекле, такога брыдкага, што ўсе плявалі, калі праходзілі міма; а бабы, як толькі расплаквалася ў іх на руках дзіця, падносілі яго да карціны і гаварылі: он бач, яка кака намалёвана! і дзіця, стрымліваючы слязінкі, касавурылася на карціну і ціснулася да матчыных грудзей.