I
Шуміць, грыміць канец Кіева. Есаул Гарабець спраўляе вяселле свайго сына. Наехала шмат людзей да есаула ў госці. Даўней любілі добра паядаць, яшчэ лепей любілі папіваць, а яшчэ лепей любілі павесяліцца. Прыехаў на гнядым кані сваім і запарожац Мікітка проста з разгульнай папойкі з Перашляя поля, дзе паіў ён сем дзён і сем начэй каралеўскіх шляхціцаў чырвоным віном. Прыехаў і нарачоны брат есаула Даніла Бурульбаш з другога берага Дняпра, дзе паміж двух гор быў яго хутар, з маладою жонкаю Кацярынаю і з гадовым сынам. Дзіваваліся госці з белага аблічча пані Кацярыны, з чорных, як нямецкі аксаміт, брывей, прыгожай сукні і спадніцы з блакітнага поўтабенеку, ботаў са срэбнымі падковамі; але яшчэ больш дзіваваліся з таго, што не прыехаў разам з ёю стары бацька. Усяго толькі год жыў ён на Задняпроўі, а дваццаць адзін прападаў без весці і вярнуўся да дачкі свае, калі ўжо тая вышла замуж і нарадзіла сына. Ён напэўна шмат-бы нарасказваў дзівосаў. Ды як не расказаць, быўшы так доўга ў чужой зямлі! Там усё не так, і людзі не тыя, і цэркваў хрыстовых няма… але ён не прыехаў.
Гасцям паднеслі варануху з ізюмам і слівамі, і на дужаватым блюдзе каравай. Музыкі ўзяліся за спод яго, спечаны разам з грашыма, і, на час прыціхшы, паклалі каля сябе цымбалы, скрыпкі і бубны. Тым часам маладзіцы і дзяўчаты, уцёршыся вышыванымі хусткамі, выступалі зноўку з радоў сваіх; а парубкі, схапіўшыся ў бакі, горда азіраючыся па баках, гатовы былі паімчацца ім насустрач — як стары есаул вынес два абразы блаславіць маладых. Тыя абразы дасталіся яму ад шаноўнага схімніка старца Варфаламея. Небагатыя на іх аздобы, не гарыць ні срэбра, ні золата, але ніякая нячыстая сіла не асмеліцца дакрануцца да таго, у каго яны ў доме. Прыўзняўшы абразы ўгору, есаул рыхтаваўся сказаць кароткую малітву… як раптам закрычалі перапалохаўшыся дзеці, якія гулялі на зямлі, а ўслед за імі адступіўся назад народ і ўсе са страхам паказвалі пальцамі на стаяўшага пасярод іх казака. Хто ён такі, ніхто не ведаў. Але ўжо ён пратанцаваў на славу казачка і паспеў ужо насмяшыць натоўп, які абступіў яго. Калі-ж есаул падняў абразы, раптам усё аблічча яго змянілася: нос вырас і нахіліўся на бок, замест карых, заскакалі зялёныя вочы, губы засінелі, падбародак задрыжаў і завастрыўся, як дзіда, з роту выбег клык, з-за галавы падняўся горб, і зрабіўся казак старым.
«Гэта ён! гэта ён!» крычалі ў натоўпе, шчыльна прыціскаючыся адзін да другога.
«Чараўнік паказаўся зноў!» крычалі маці, хапаючы на рукі дзяцей сваіх.
Велічна і станавіта выступіў наперад есаул і сказаў гучным голасам, выставіўшы супраць яго абразы. «Згінь шайтанаў вобраз, тут табе няма месца!» І, зашыпеўшы і ляснуўшы як воўк зубамі, прапаў дзіўны стары.
Пайшлі, пайшлі і зашумелі, як мора ў нягоду, дзейкі і размовы паміж людзей.
«Што гэта за чараўнік?» пыталіся маладыя і небывалыя людзі.
«Бяда будзе!» гаварылі старыя, круцячы галовамі. і ўсюды, па шырокім панадворку есаула, пачалі збірацца ў кучкі і слухаць гісторыі пра дзіўнага чараўніка. Але ўсе амаль гаварылі рознае, і напэўна ніхто не мог расказаць пра яго.
На двор выкацілі бочку мёду і нямала паставілі вёдзер грэцкага віна. Усё павесялела зноў. Музыкі грымнулі, дзяўчаты, маладзіцы, зухаватае казацтва, у яркіх жупанах, паімчаліся. Дзевяностагадовыя і стогадовыя старыя, падгуляўшы, пачалі і сабе прытупваць, успамінаючы не марна прапаўшыя гады. Балявалі да позняе начы, і балявалі так, як цяпер ужо не балююць. Пачалі госці разыходзіцца; але мала пацягнулася ў свае хаты. Шмат засталося начаваць у есаула на шырокім дварэ; а яшчэ больш казацтва заснула само, няпрошанае, пад лаўкамі, на падлозе, каля каня, паблізу хлява, дзе пахіснулася ад хмелю казацкая галава, там і ляжыць і храпе на ўвесь Кіеў.
II
Ціха свеціць па ўсім свеце. Гэта месяц паказаўся з-за гары. Быццам дамаскім дарагім і белым, як снег, вэлюмам, укрыў ён гарысты бераг Дняпра, і цень адбегся яшчэ далей у гушчар хвой.
Пасярод Дняпра плыў дуб[63]. Сядзяць спераду два хлапцы; чорныя казацкія шапкі на бок, і пад вёсламі, як быццам ад крэсіва агонь, ляцяць іскры ва ўсе бакі.
Чаму не пяюць казакі? Не гавораць ні пра тое, як ужо ходзяць па Украіне ксяндзы і перахрышчваюць казацкі народ у католікаў; ні пра тое, як два дні білася пры Салёным возеры арда. Як ім спяваць, як гаварыць пра адважныя справы: пан іх Даніла задумаўся, і рукаў кармазынавага[64] жупана звесіўся з дуба і чэрпае ваду. Пані іх Кацярына ціха люляе дзіця і не зводзіць з яго вачэй, а на не засланую палатном прыгожую сукню шэрым пылам валіцца вада.
Люба зірнуць з сярэдзіны Дняпра на высокія горы, на шырокія лугі, на зялёныя лясы! Горы тыя — не горы: падэшвы ў іх няма, унізе іх, як і зверху, вострая верхавіна, і пад імі і над імі высокае неба. Тыя лясы, што стаяць на ўзгорках, не лясы: то валасы, паросшыя на калматай галаве ляснога дзеда. Пад ёю ў вадзе мыецца барада, і пад барадою, і над валасамі высокае неба. Тыя лугі — не лугі: то зялёны пояс, падперазаўшы пасярэдзіне круглае неба, і ў верхняй палавіне і ў ніжняй палавіне пахаджае месяц.
Не глядзіць пан Даніла па баках, глядзіць ён на маладую жонку сваю. «Што мая маладая жонка, мая залатая Кацярына, упала ў смутак?»
«Я не ў смутак падупала, пан мой, Даніла! Мяне ўстрашылі дзіўныя апавяданні пра чараўніка. Кажуць, што ён нарадзіўся такі страшны… і ніхто з дзяцей змалку не хацеў гуляць з ім. Слухай, пан Даніла, як страшна гавораць: што быццам яму ўсё здавалася, што ўсе смяюцца з яго. Ці сустрэнецца пад цёмны вечар з якім-небудзь чалавекам, і яму здавалася, што ён разяўляе рот і выскальвае зубы. І назаўтра знаходзілі мёртвым таго чалавека. Мне дзіўна, мне страшна было, калі я слухала тыя апавяданні», гаварыла Кацярына, дастаючы хустку і абціраючы ёю твар спаўшага на руках дзіцяці. На хустцы былі павышываны ёю чырвоным шоўкам лісце і ягады.
Пан Даніла ні слова, і пачаў паглядаць на цёмны бок, дзе далёка, з-за лесу чарнеў земляны вал, з-за вала падымаўся стары замак. Над брывямі адразу выразаліся тры зморшчыны; левая рука гладзіла малайцоўскія вусы. «Не гэтак страшна ўжо, што чараўнік», казаў ён: «як страшна тое, што ён нядобры госць. Што за дур прышоў яму ў галаву прыцягнуцца сюды? Я чуў, што хочуць ляхі будаваць нейкую крэпасць, каб перарэзаць нам дарогу да запарожцаў. Няхай гэта праўда… Я раскідаю чартоўскае гняздо, калі толькі праляціць чутка, што ў яго які-небудзь прытон. Я спалю старога чараўніка, так што і варонам не будзе чаго раскляваць. Аднак-жа, думаю, што ён не без золата і ўсякага дабра. Вось дзе жыве гэты д'ябал! Калі ў яго вядзецца золата… Мы зараз будзем плысці паўз крыжы — гэта могілкі! там гніюць яго нячыстыя дзяды. Гавораць, яны ўсе гатовы былі сябе прадаць за капейчыну шайтану з душою і абадранымі жупанамі. Калі-ж у яго сапраўды ёсць золата, дык марудзіць няма чаго цяпер: не заўсёды на вайне можна здабыць…»
«Ведаю, што хочаш рабіць ты. Нічога не прарочыць добрага мне сустрэча з ім… Але ты так цяжка дыхаеш, так сурова паглядаеш, вочы твае так панура насунуліся брывямі!..»
«Маўчы, баба!» узлаваўшыся, сказаў Даніла: «з вамі хто звяжацца, сам зробіцца бабай. Хлопец, дай мне агню ў люльку!» Тут павярнуўся ён да аднаго з веслаўшчыкоў, які, выкалаціўшы з свае люлькі гарачы попел, пачаў перакладаць яго ў люльку свайго пана. «Палохае мяне чараўніком!» гаварыў далей пан Даніла. «Казак, дзякуй богу, ні чарцей ні ксяндзоў не баіцца. Ці шмат было-б толку, каб мы пачалі слухацца жонак. Ці не так, хлопцы? наша жонка люлька ды вострая шабля!»
Кацярына змоўкла, панурыўшы вочы ў сонную ваду; а вецер варушыў ваду дробнай хваляй, і ўвесь Дняпро палыскаваўся, як воўчая поўсць сярод ночы.
Дуб павярнуў і пачаў трымацца лясістага берага. На беразе відны былі могілкі. Старыя крыжы стоўпіліся ў кучку. Ні каліна не расце паміж іх, ні трава не зелянее, толькі месяц грэе іх з нябеснай вышыні.
«Ці чуеце, хлопцы, крыкі? нехта кліча нас на дапамогу!» сказаў пан Даніла, звярнуўшыся да веслаўшчыкоў сваіх.
«Мы чуем крыкі, і, здаецца, з таго боку», разам сказалі хлопцы, паказваючы на могілкі.
Але ўсё сціхла. Лодка павярнула і пачала абгінаць выступіўшы бераг. Раптам веслаўшчыкі апусцілі вёслы і нерухома ўтаропілі вочы. Спыніўся і пан Даніла: страх і холад прарэзаўся ў казацкія жылы.
Крыж на магіле захістаўся, і ціха падняўся з яе высахшы мярцвяк. Барада да пояса; на пальцах кіпцюры даўгія, яшчэ даўжэй за самыя пальцы. Ціха падняў ён рукі ўгару. Твар увесь задрыжаў і скрывіўся. Страшную пакуту, відаць, цярпеў ён. «Душна мне! душна!» прастагнаў ён дзікім, нечалавечым голасам. Голас яго, быццам нож, драпаў сэрца, і мярцвяк раптам знік пад зямлю. Захістаўся другі крыж, і зноў выйшаў мярцвяк, яшчэ страшней, яшчэ вышэй за ранейшага. Увесь зарос. Барада па калені, і яшчэ даўжэй касцяныя кіпцюры. Яшчэ дзічэй закрычаў ён: «Душна мне!» і знік пад зямлю. Пахіснуўся трэці крыж, падняўся трэці мярцвяк. Здавалася, адны толькі косці падняліся высока над зямлёю. Барада па самыя пяты; пальцы з даўгімі кіпцюрамі ўстраміліся ў зямлю. Страшна прасцяг ён рукі ўгару, як быццам хацеў дастаць месяц, і закрычаў так, нібыта хто-небудзь пачаў пілаваць яго жоўтыя косці…
Дзіця, якое спала на руках у Кацярыны, ускрыкнула і абудзілася. Сама пані ўскрыкнула. Веслаўшчыкі ўпусцілі шапкі ў Дняпро. Сам пан здрыгануўся.
Раптам усё знікла, як быццам не было, аднак-жа доўга не браліся хлопцы за вёслы. Клапатліва зірнуў Бурульбаш на маладую жонку, якая ў спалоху люляла на руках крычаўшае дзіця; прыціснуў яе да сэрца і пацалаваў у лоб. «Не палохайся, Кацярына! Глядзі: нічога няма!» гаварыў ён, паказваючы на бакі. «Гэта чараўнік хоча ўстрашыць людзей, каб ніхто не дабраўся да нячыстага гнязда яго. Баб толькі адных ён напалохае гэтым! Дай сюды на рукі мне сына!»
Пры гэтым слове падняў пан Даніла свайго сына ўгару і паднёс да вуснаў: «Што, Іван, ты не баішся чараўнікоў? Не, кажы, тата, я казак. Годзе-ж, пакінь плакаць! дамоў прыедзем! Прыедзем дамоў! маці накорміць кашаю, пакладзе цябе спаць у люльку, запяе»:
Люли, люли, люли!
Люли, сынку, люли!
Да вырастай, вырастай в забаву!
Козачеству на славу,
Вороженькам в расправу!
«Слухай, Кацярына, мне здаецца, што бацька твой не хоча жыць у згодзе з намі. Прыехаў пануры, суровы, як быццам злуе… Ну, нездаволены, навошта і прыязджаць. Не хацеў выпіць за казацкую волю! не палюляў на руках дзіцяці! Спярша я хацеў быў выказаць усё, што ляжыць на сэрцы, ды не бярэ нешта, і гаворка заікнулася. Не, у яго не казацкае сэрца! Казацкія сэрцы, калі сустрэнуцца дзе, як не выб'юцца з грудзей адно аднаму насустрач. Што, мае любыя хлопцы, хутка бераг? Ну, шапкі я вам дам новыя! табе, Стэцько, дам выкладзеную аксамітам і золатам. Я зняў яе разам з галавою ў татарына. Усё яго ўбранне дасталося мне, адну толькі яго душу я выпусціў на волю. Ну, прычальвай! вось, Іван, мы і прыехалі, а ты ўсё плачаш! Вазьмі яго, Кацярына!»
Усе вышлі. З-за гары паказалася саламяная страха, гэта дзедаўскія харомы пана Данілы. За імі яшчэ гара, а там ужо і поле, а там хоць сто вёрст прайдзі, не знойдзеш ніводнага казака.
III
Хутар пана Данілы паміж двух гор у вузкай даліне, што збягае да Дняпра. Невысокія ў яго харомы: хата з выгляду як і ў простых казакаў. І ў ёй адна святліца; але ёсць дзе змясціцца там і яму, і жонцы яго, і старой прыслужніцы, і дзесяці адборным малайцам. Наўкол сцен уверсе ідуць дубовыя паліцы. Густа на іх стаяць міскі, гаршкі для трапезы. Ёсць між іх і кубкі срэбныя і чаркі, апраўленыя ў золата, дараваныя і здабытыя на вайне. Ніжэй вісяць дарагія мушкеты, шаблі, пішчалі, дзіды. Воляй і няволяй перайшлі яны ад татараў, турак і ляхаў. Нямала затое і пазублены. Гледзячы на іх, пан Даніла нібы па адзнаках прыгадваў свае схваткі. Пад сцяною, унізе, дубовыя, гладка вычасаныя лаўкі. Каля іх, перад ляжанкаю, вісіць на вяроўках, прасунутых у кальцо, прышрубаванае да столі, калыска. Ва ўсёй святліцы ток, гладка ўбіты і памазаны глінаю. На лаўках спіць з жонкаю пан Даніла. На ляжанцы старая прыслужніца. У калысцы цешыцца і гайдаецца малое дзіця. На таку покатам начуюць малайцы. Але казаку лепей спаць на гладкай зямлі пры вольным небе. Яму не пухавік і не пярына патрэбна. Ён мосціць сабе пад галаву свежае сена і вольна выпростваецца на траве. Яму весела, прачнуўшыся сярод начы, зірнуць на высокае, засеянае зорамі неба і здрыгануцца ад начнога холаду, які прынёс прахалоду казацкім костачкам. Пацягваючыся і мармычучы праз сон, закурвае ён люльку і мацней захінаецца ў цёплы кажух.
Не рана прачнуўся Бурульбаш пасля ўчарашняе гулянкі. І, прачнуўшыся, сеў у кутку на лаўцы і пачаў адвострываць новую, вымененую ім, турэцкую шаблю. А пані Кацярына ўзялася вышываць золатам шаўковы ручнік. Раптам увайшоў Кацярынін бацька, раззлаваны, нахмураны, з заморскаю люлькаю ў зубах, падступіў да дачкі і сурова пачаў выпытваць: што за прычына таго, што так позна вярнулася яна дамоў.
«Пра гэтыя справы, цесць, не ёй, а мне трымаці адказ! не жонка, муж адказвае. У нас ужо так вядзецца, не гневайся!» гаварыў Даніла, не пакідаючы свае справы. «Можа, у некаторых няверных землях гэтага не бывае — я не ведаю».
Чырвань выступіла на суровым твары цесця, і вочы дзіка бліснулі. «Каму-ж, як не бацьку, глядзець за сваёю дачкою!» мармытаў ён сам сабе. «Ну, я ў цябе пытаюся, дзе цягаўся да позняй начы?»
«А вось гэта справа, дарагі цесць! На гэта я табе скажу, што я даўно вышаў з тых, каго бабы спавіваюць. Ведаю, як сядзець на кані. Умею трымаць у руках і шаблю вострую. Яшчэ тое-сёе… Умею нікому і адказу не даваць у тым, што раблю».
«Я бачу, Даніла, я ведаю, ты хочаш сваркі! хто тоіцца, у таго, пэўна, у думках нядобрая справа».
«Думай сабе, што хочаш», сказаў Даніла: «думаю і я сабе. Дзякуй богу, ні ў адной яшчэ ганебнай справе не быў, заўжды стаяў за веру праваслаўную і айчыну, не гэтак, як некаторыя валацугі, цягаюцца, бог ведае, дзе, калі праваслаўныя б'юцца насмерць, а пасля злятаюцца збіраць не імі пасеянае жыта. Да уніятаў[65] нават не падобны, не завітаюць у божую царкву. Такіх-бы трэба дапытаць, як належыць, дзе яны цягаюцца».
«Э, казак! ці ведаеш ты… я кепска страляю: усяго за сто сажняў мая куля пранізвае сэрца. Я і шабляй сяку незайздросна: ад чалавека застаюцца кавалкі драбней за крупы, з якіх вараць кашу».
«Я гатоў», сказаў пан Даніла, спрытна перахрысціўшы паветра шабляю, як быццам ведаў, на што яе вастрыў.
«Даніла!» закрычала голасна Кацярына, ухапіўшы яго за руку і павіснуўшы на ёй. «Успамяні, шалёны, паглядзі, на каго ты падымаеш руку! бацька, твае валасы белы, як снег, а ты ўзгарэўся, як неразумны хлопец!»
«Жонка!» крыкнуў грозна пан Даніла: «ты ведаеш, я не люблю гэтага. Ведай сваю бабскую справу!»
Шаблі страшна бразнулі, жалеза секла жалеза, і іскрамі, быццам пылам, абсыпалі сябе казакі. З плачам пайшла Кацярына ў асобную святліцу, кінулася ў ложак і захінула вушы, каб не чуць шабельных удараў. Але не так блага біліся казакі, каб можна было заглушыць іх удары. Сэрца яе хацела разарвацца на часткі. Па ўсім яе целе, чула яна, як праходзілі гукі: тук, тук. «Не, не ўтрываю, не ўтрываю… Можа, пунсовая ўжо кроў б'е крыніцаю з белага цела. Можа, цяпер у знямозе мой любы, а я ляжу тут!» І ўся бледная, ледзь пераводзячы духі, увайшла ў хату.
Роўна і страшна біліся казакі. Ні той, ні другі не можа адужаць. Вось наступае Кацярынін бацька, паддаецца пан Даніла. Наступае пан Даніла, паддаецца суровы бацька, і зноў упораўні. Кіпяць. Размахнуліся… ух! Шаблі звіняць… і, загрымеўшы, адляцелі ўбок клінкі.
«Дзякуй табе, божа!» сказала Кацярына і ўскрыкнула зноў, калі ўбачыла, што казакі ўзяліся за мушкеты. Прыправілі крэмені, узвялі куркі.
Стрэліў пан Даніла, не ўлучыў. Злажыўся бацька… Ён стары; ён не бачыць так добра, як малады, аднак-жа не дрыжыць яго рука. Стрэл загрымеў… Пахіснуўся пан Даніла. Пунсовая кроў афарбавала левы рукаў казацкага жупана.
«Не», закрычаў ён: «я не прадам гэтак танна сябе. Не левая рука, а правая атаман. Вісіць у мяне на сцяне турэцкі пісталет: яшчэ ні разу за ўсё жыццё не здраджваў ён мне. Злазь са сцяны, стары таварыш! зрабі сябру паслугу!» Даніла працягнуў руку.
«Даніла!» закрычала ў адчаі, схапіўшы яго за рукі і кінуўшыся яму ў ногі, Кацярына: «не за сябе малю. Мне адзін канец: недастойная тая жонка, што жыве пасля свайго мужа. Дняпро, халодны Дняпро, будзе мне магілаю. Але паглядзі на сына, Даніла, паглядзі на сына! Хто прыгорне беднае дзіця? Хто прылашчыць яго? Хто навучыць яго лётаць на вараным кані, біцца за волю і веру, піць і гуляць па-казацку? Гінь, мой сыне, гінь! Цябе не хоча ведаць бацька твой! Глядзі, як ён адварочвае твар свой. О! я цяпер ведаю цябе! ты звер, а не чалавек! У цябе ваўчынае сэрца, а дума падступнай гадзіны. Я думала, што ў цябе кропля жалю ёсць. Што ў тваім каменным целе чалавечае пачуццё гарыць. Шалёна-ж я ашукалася. Табе гэта радасць прынясе. Твае косці пачнуць танцаваць у труне ад весялосці, калі пачуюць, што недавяркі ляхі кінуць у полымя твайго сына, калі сын твой будзе крычаць пад нажамі і акропам[66]. О, ведаю цябе! Ты рад-бы з труны ўстаць і раздзімаць шапкаю агонь, які ўзвіхрыцца пад ім!»
«Чакай, Кацярына! ідзі, мой ненаглядны Іван, я пацалую цябе! Не, дзіця маё, ніхто не кране валаска твайго. Ты вырасцеш на славу айчыны, як віхор, будзеш ты лётаць перад казакамі, з аксамітнай шапачкай на галаве, з вострай шабляю ў руцэ. Дай, бацька, руку! Забудзем, што было паміж намі. Што зрабіў перад табою несправядлівага, прызнаюся. Што-ж ты не падаеш рукі?» гаварыў Даніла Кацярынінаму бацьку, які стаяў на адным месцы, не выражаючы на твары сваім ні гневу, ні замірэння.
«Бацька!» закрычала Кацярына, абняўшы і пацалаваўшы яго: «не будзь няўмольны, даруй Данілу: ён не засмуціць цябе болей!»
«Для цябе толькі, дачка мая, дарую!» адказаў ён, пацалаваўшы яе і дзіўна бліснуўшы вачамі.
Кацярына крыху здрыганулася: дзіўны ёй здаўся і пацалунак, і дзівосны бляск вачэй. Яна ўзлакацілася на стол, на якім перавязваў параненую руку пан Даніла, перадумваючы, што блага і не па-казацку зрабіў, папрасіўшы дараваць, калі не быў ні ў чым вінаваты.
IV
Бліснуў дзень, але не сонечны: неба хмарылася, і тонкі дождж сеяўся на палі, на лясы, на шырокі Дняпро. Прачнулася пані Кацярына, але не радасная, вочы заплаканыя, і ўся яна смутная і неспакойная. «Муж мой любы, муж дарагі, дзіўны сон мне сніўся!»
«Які сон, мая любая пані Кацярына?»
«Снілася мне, дзіўна дапраўды, і так яскрава, быццам на яве, снілася мне, што бацька мой ёсць той самы пачвара, якога мы бачылі на вяселлі ў есаула. Але прашу цябе, не вер сну: якога глупства не прыбачыцца! Быццам я стаяла перад ім, дрыжала ўся, баялася, і ад кожнага слова яго стагналі мае жылы. Калі-б ты чуў, што ён гаварыў…»
«Што-ж ён гаварыў, мая залатая Кацярына?»
«Гаварыў: „ты паглядзі на мяне, Кацярына, я прыгожы! Людзі дарма гавораць, што я брыдкі. Я табе буду слаўным мужам. Зірні, як я паглядаю вачыма!“ Тут наставіў ён на мяне вогненныя вочы, я ўскрыкнула і абудзілася».
«Так, сны гавораць многа праўды. Аднак-жа ці ведаеш ты, што за гарою не так спакойна. Ледзь не ляхі пачалі выглядаць зноў. Мне Гарабець прыслаў сказаць, каб я не спаў. Дарэмна толькі ён клапоціцца; я і без таго не сплю. Хлопцы мае за гэту ноч ссеклі дванаццаць засекаў. Паспаліцтва[67] будзем частаваць свінцовымі слівамі, а шляхціцы патанцуюць ад батагоў».
«А бацька ведае пра гэта?»
«Сядзіць у мяне на карку твой бацька! я да гэтага часу разгадаць яго не магу. Шмат, мабыць, ён грахоў нарабіў у чужой зямлі. Што-ж, сапраўды, за прычына: жыве каля месяца, і хоць раз-бы развесяліўся, як добры казак! Не захацеў выпіць мёду! чуеш, Кацярына, не захацеў мёду выпіць, які я вытрусіў у брэстаўскіх жыдоў. Эй, хлопец!» крыкнуў пан Даніла: «бяжы, хлопча, у склеп, ды прынясі жыдоўскага мёду! Гарэлкі нават не п'е! Гэткая напасць! мне здаецца, пані Кацярына, што ён і ў госпада Хрыста не верыць. А! як табе здаецца?»
«Бог ведае, што гаворыш ты, пан Даніла!»
«Дзіўна, пані!» гаварыў далей Даніла, прымаючы гліняную конаўку ад казака: «паганыя католікі нават ласыя да гарэлкі; адны толькі туркі не п'юць. Што, Стэцько, шмат сербануў мёду ў падвале?»
«Пакаштаваў толькі, пан!»
«Маніш, сабачы сын! бач, як мухі напалі на вусы! я па вачах бачу, што хапіў з поўвядра. Эх, казакі! што за хвацкі народ! усё гатоў таварышу, а хмельнае высушыць сам. Я, пані Кацярына, нешта даўно ўжо быў п'яны. А?»
«Вось даўно! а ў мінулы…»
«Не бойся, не бойся, больш за конаўку не вып'ю! а вось і турэцкі ігумен улазіць у дзверы!» прагаварыў ён праз зубы, убачыўшы цесця, які нагнуўся, каб увайсці ў дзверы.
«А што-ж гэта, мая дачка!» сказаў бацька, здымаючы з галавы шапку і паправіўшы пояс, на якім вісела шабля з цудоўнымі каменнямі: «сонца ўжо высока, а ў цябе абед не гатоў?»
«Гатоў абед, пан бацька, зараз паставім! даставай гаршчок з галушкамі!» сказала пані Кацярына старой прыслужніцы, якая абцірала драўляны посуд. «Чакай, лепей я сама дастану», гаварыла далей Кацярына: «а ты пакліч хлопцаў!»
Усе селі доле ў кола: супроць покута[68] пан бацька, з левай рукі пан Даніла, з правай рукі пані Кацярына і дзесяць найвярнейшых малайцоў у сініх і жоўтых жупанах.
«Не люблю я гэтых галушак!» сказаў пан-бацька, крыху з'еўшы і паклаўшы лыжку: «ніякага смаку няма!»
«Ведаю, што табе лепей жыдоўская лапша», падумаў сам сабе Даніла. «А чаму-ж, цесць», гаварыў ён далей уголас: «ты гаворыш, што смаку няма ў галушках? Кепска зроблены, ці што? мая Кацярына так робіць галушкі, што і гетману мала калі шанцуе есці такія. А грэбаваць імі няма чаго. Гэта хрысціянская страва! Усе святыя людзі і ўгоднікі божыя елі галушкі».
Ні слова бацька; замоўк і пан Даніла.
Падалі смажанага япрука з капустай і слівамі. «Я не люблю свініны!» сказаў Кацярынін бацька, выграбаючы лыжкаю капусту.
«А чаму-ж не любіць свініны?» сказаў Даніла: «адны туркі і жыды не ядуць свініны».
Яшчэ суровей нахмурыўся бацька.
Толькі адну лемішку[69] з малаком і еў стары бацька і пацягнуў замест гарэлкі з пляшкі, што была ў яго ў пазусе, нейкую чорную ваду.
Паабедаўшы заснуў Даніла малайцоўскім сном і прачнуўся толькі пад вечар. Сеў і пачаў пісаць лісты ў казацкае войска; а пані Кацярына пачала гойдаць нагою калыску, седзячы на ляжанцы. Сядзіць пан Даніла, глядзіць левым вокам на пісанне, а правым у акенца. А з акенца далёка блішчаць горы і Дняпро. За Дняпром сінеюць лясы. Мільгае зверху праяснелае начное неба; але не далёкім небам і не сінім лесам любуецца пан Даніла, глядзіць ён на выступіўшы мыс, на якім чарнеў стары замак. Яму ўявілася, быццам бліснула ў замку агнём вузенькае акенца. Але ўсё ціха. Гэта, напэўна, здалося яму. Чутно толькі, як глуха шуміць унізе Дняпро, і з трох бакоў, адзін за адным, разлягаюцца ўдары хваль, якія раптоўна абудзіліся. Ён не бунтуе. Ён, як стары, бурчыць і наракае; усё яму няміла; усё пераіначылася вакол яго; ціха гневаецца ён на ўзбярэжныя горы, лясы, лугі і нясе на іх скаргу ў Чорнае мора.
Вось па шырокім Дняпры зачарнелася лодка, і ў замку зноў як быццам бліснула штосьці. Ціхенька свіснуў Даніла, і выбег на свіст верны хлопец. «Бяры, Стэцько, з сабою хутчэй вострую шаблю ды вінтоўку, ды ідзі за мною!»
«Ты ідзеш?» спытала пані Кацярына.
«Іду, жонка. Трэба абгледзець усе мясціны, ці ўсё ў парадку».
«Мне аднак-жа страшна заставацца адной. Мяне сон так і хіліць. Што калі мне прысніцца тое-ж самае? я нават не ўпэўнена, ці сапраўды гэта быў сон, так гэта яскрава адбывалася».
«З табою бабуля застаецца; а ў сенцах і на дварэ спяць казакі!»
«Бабуля спіць даўно, а казакам нешта не верыцца. Слухай, пан Даніла, замкні мяне ў пакоі, а ключ вазьмі з сабою. Мне тады не будзе так страшна, а казакі няхай лягуць перад дзвярыма!»
«Няхай будзе так», сказаў Даніла, абціраючы пыл з вінтоўкі і сыплючы на полку[70] порах.
Верны Стэцько ўжо стаяў апранены ва ўсёй казацкай збруі. Даніла надзеў смушкавую шапку, зачыніў акенца, засунуў заваламі-дзверы, замкнуў і вышаў ціхенька з двара паміж спаўшымі сваімі казакамі ў горы.
Неба амаль усё прачысцілася. Свежы вецер ледзь-ледзь павяваў з Дняпра. Калі-б не чуваць было здалёк скігітання кнігаўкі, дык усё здавалася-б анямелым. Але вось прычулася шархатанне… Бурульбаш з верным слугою ціха схаваўся за цярніну, якая прыкрывала ссечаны засек. Нехта ў чырвоным жупане, з двума пісталетамі, з шабляю пры баку, спускаўся з гары.
«Гэта цесць!» прамовіў пан Даніла, разглядаючы яго з-за куста. «Навошта і куды яму ісці ў такую пару? Стэцько! не разяўляйся, глядзі ў абодва вокі, куды возьме дарогу пан-бацька». Чалавек у чырвоным жупане сышоў на самы бераг і павярнуў да выступіўшага мыса. «А! вось куды!» сказаў пан Даніла. «Што, Стэцько, ён-жа якраз пацягнуўся ў чараўнікова дупло».
«Так, пэўна, не ў іншае месца, пан Даніла! іначай мы бачылі-б яго на другім баку. Але ён прапаў каля замка».
«Чакай-жа, вылезем, а потым пойдзем па слядах. Тут што-небудзь ды тоіцца. Не, Кацярына, я казаў табе, што твой бацька нядобры чалавек, не так ён і рабіў усё, як праваслаўны».
Ужо мільгнулі пан Даніла і яго верны хлопец на выступіўшым беразе. Вось ужо іх і не відаць. Неабдымны лес, які абкружаў замак, схаваў іх. Верхняе акенца ціха засвяцілася. Унізе стаяць казакі і думаюць, як-бы ўзлезці ім. Ні варот ні дзвярэй не відаць. З двара, пэўна, ёсць ход; але як увайсці туды? Здалёк чуваць, як грымяць ланцугі і бегаюць сабакі.
«Што я думаю доўга?» сказаў пан Даніла, убачыўшы перад акном высокі дуб: «стой тут, хлопча! я палезу на дуб; з яго проста можна глядзець у акенца».
Тут зняў ён з сябе пояс, кінуў уніз шаблю, каб не звінела, і, ухапіўшыся за галіны, падняўся ўгору. Акенца ўсё яшчэ свяцілася. Прысеўшы на сук, каля самага акна, учапіўся ён рукою за дрэва і глядзіць: у пакоі і свечкі няма, а свеціць. На сценах дзівосныя знакі. Вісіць зброя, але ўсё дзіўная: такую не носяць ні туркі, ні крымцы, ні ляхі, ні хрысціяне, ні слаўны народ шведскі. Пад столлю ўзад і ўперад мільгаюць кажаны, і цень ад іх мільгае на сценах, на дзвярах, на памосце. Вось адчыніліся без рыпу дзверы. Уваходзіць нехта ў чырвоным жупане і проста да стала, накрытага белым абрусам. Гэта ён, гэта цесць! пан Даніла апусціўся крыху ніжэй і прыціснуўся мацней да дрэва.
Але яму няма калі глядзець, ці пазірае хто ў акенца, ці не. Ён прышоў хмурны, не ў настроі, сарваў са стала абрус — і раптам па ўсім пакоі ціха разлілося празрыста-блакітнае святло. Толькі не перамешаныя хвалі ранейшага бледна-залатога пераліваліся, нырцавалі, нібыта ў блакітным моры, і цягнуліся пасмамі, быццам на мармуры. Тут паставіў ён на стол гаршчок і пачаў кідаць у яго нейкія травы.
Пан Даніла пачаў углядацца і не заўважыў ужо на ім чырвонага жупана; замест таго паказаліся на ім шырокія нагавіцы, якія носяць туркі; за поясам пісталеты; на галаве нейкая дзіўная шапка, спісаная ўся не рускаю і не польскаю граматай. Зірнуў у твар — і твар пачаў з'іначвацца: нос выцягнуўся і павіс над вуснамі; рот за хвіліну раздаўся да вушэй; зуб выглянуў з рота, нагнуўся на бок, і стаў перад ім той самы чараўнік, які паказаўся на вяселлі ў есаула. «Праўдзівы сон твой, Кацярына!» падумаў Бурульбаш.
Чараўнік пачаў пахаджаць наўкол стала, знакі пачалі шпарчэй з'іначвацца на сцяне, а кажаны залёталі мацней уніз і ўгору, узад і ўперад. Блакітнае святло рабілася радзейшым, радзейшым і зусім як быццам пагасла. І святліца асвятлялася ўжо тонкім ружовым святлом. Здавалася, з ціхім звонам разлівалася дзівоснае святло па ўсіх кутках і раптам знікла, і стала цемра. Чуўся толькі шум, быццам вецер у ціхі час вечара наігрываў, кружачыся па вадзяным люстры, нагінаючы яшчэ ніжэй у ваду срэбраныя вербы. І здаецца пану Данілу, што ў святліцы блішчыць месяц, ходзяць зоры, цьмяна мільгае цёмнасіняе неба, і холад начнога паветра павеяў нават яму ў твар. І здаецца пану Данілу (тут ён пачаў мацаць сябе за вусы, ці не спіць), што ўжо не неба ў святліцы, а яго ўласная спачывальня; вісяць на сцяне яго татарскія і турэцкія шаблі; каля сцен паліцы, на паліцах хатні посуд і начынне; на стале хлеб і соль; вісіць калыска… але замест абразоў выглядаюць страшныя твары; на ляжанцы… але туман згусціўся і захінуў усё, і зрабілася зноў цёмна, і зноў з дзівосным звонам асвятлілася ўся святліца ружовым святлом, і зноў стаіць чараўнік нерухома ў дзіўнай чалме сваёй. Гукі зрабіліся гусцей і мацней, тонкае ружовае святло рабілася ярчэй, і штосьці белае, нібыта воблак, веяла пасярод хаты; і здаецца пану Данілу, што воблак той не воблак, што стаіць гэта жанчына; толькі з чаго яна: з паветра, ці што, выткана? Чаму-ж яна стаіць і зямлі не дакранаецца, і не абапёршыся ні на што, і праз яе прасвечвае ружовае святло і мільгаюць на сцяне знакі. Вось яна неяк паварушыла празрыстай галавою сваёй: ціха свецяцца яе бледна-блакітныя вочы, валасы віюцца і падаюць па плячах яе, быццам бледна-шэры туман; вусны бледна пунсавеюць, быццам праз бела-празрыстае ранішняе неба ледзь прыкметнае пунсовае святло зары; бровы слаба цямнеюць… Ах! гэта Кацярына! Тут адчуў Даніла, што члены ў яго акаваліся; ён тужыўся гаварыць, але вусны варушыліся без гуку. Нерухома стаяў чараўнік на сваім месцы. «Дзе ты была?» запытаў ён, і стаяўшая перад ім затрымцела.
«О, навошта ты мяне выклікаў?» ціха прастагнала яна. «Мне было так радасна. Я была ў тым самым месцы, дзе нарадзілася і пражыла пятнаццаць год. О, як добра там. Які зялёны і пахучы той луг, дзе я гуляла ў маленстве: і палявыя кветачкі тыя-ж, і хата наша, і гарод. О, як абняла мяне добрая маці мая! Якая любоў у яе ў вачах! Яна лашчыла мяне, цалавала ў вусны і шчокі, расчэсвала частым грабянцом маю русую касу… Бацька!» тут яна ўтаропіла ў чараўніка бледныя вочы: «навошта ты зарэзаў маці маю?»
Грозны чараўнік пагразіў пальцам. «Хіба я цябе прасіў гаварыць пра гэта?» і паветраная красуня задрыжала. «Дзе цяпер пані твая?»
«Пані мая, Кацярына, цяпер заснула, а я ўзрадавалася з гэтага, пырхнула і паляцела. Мне даўно хацелася пабачыць маці. Мне раптам зрабілася пятнаццаць год; я ўся стала лёгкая, як птушка. Навошта ты мяне выклікаў?»
«Ты помніш усё тое, што я гаварыў табе ўчора?» спытаў чараўнік так ціха, што ледзь можна было пачуць.
«Помню, помню; але чаго-б я не дала, каб толькі забыць гэта. Бедная Кацярына! яна шмат не ведае з таго, што ведае душа яе».
Гэта Кацярыніна душа, падумаў пан Даніла, але ўсё яшчэ не наважваўся паварушыцца.
«Пакайся, бацька! Ці не страшна, што пасля кожнага забойства твайго мерцвякі падымаюцца з магіл?»
«Ты зноў за старое!» грозна перапыніў чараўнік. «Я пастаўлю на сваім, я прымушу цябе зрабіць, што мне хочацца. Кацярына пакахае мяне!»
«О, ты страшыдла, а не бацька мой!» прастагнала яна. «Не, не будзе па-твойму! Праўда, ты ўзяў нячыстымі чарамі тваімі ўладу выклікаць душу і мучыць яе; але адзін толькі бог можа прымушаць яе рабіць тое, што яму жадаецца. Не, ніколі Кацярына, дакуль буду я трымацца ў яе целе, не адважыцца на богапраціўную справу. Бацька, блізка страшны суд! Калі-б ты і не бацька мой быў, і тады-б не змусіў мяне здрадзіць майму любаму, вернаму мужу. Калі-б муж мой і не быў мне верны і любы, і тады-б не здрадзіла яму, таму што бог не любіць клятвапарушальных і няверных душ».
Тут утаропіла яна бледныя вочы свае ў акенца, пад якім сядзеў пан Даніла, і нерухома спынілася…
«Куды ты глядзіш? Каго ты там бачыш?» закрычаў чараўнік; паветраная Кацярына задрыжала. Але пан Даніла ўжо даўно быў на зямлі і прабіраўся з сваім верным Стэцькам у свае горы. «Страшна, страшна!» гаварыў ён сам сабе, адчуўшы нейкую боязнь у казацкім сэрцы, і хутка прайшоў двор свой, на якім таксама моцна спалі казакі, акрамя аднаго, які сядзеў напагатове і курыў люльку.
Неба ўсё было засеяна зорамі.
V
«Як добра ты зрабіў, што пабудзіў мяне!» гаварыла Кацярына, праціраючы вочы вышываным рукавом свае сарочкі і разглядаючы з ног да галавы стаяўшага перад ёю мужа. «Які страшны сон бачыўся мне! Як цяжка дыхалі грудзі мае! Ух!.. мне здавалася, што я паміраю…»
«Які-ж сон, ужо-ж ці не гэты?» і пачаў Бурульбаш расказваць жонцы сваёй усё ім бачанае.
«Ты як гэта даведаўся, мой муж?» спытала здзівіўшыся Кацярына. «Але не, шмат чаго мне не вядома з таго, што ты расказваеш. Не, мне не снілася, каб бацька забіў маці маю; ні мерцвякоў, нічога не бачылася мне. Не, Даніла, ты не гэтак расказваеш. Ах, які страшны бацька мой!»
«І не дзіва, што табе шмат чаго не бачылася. Ты не ведаеш і дзесятай долі таго, што ведае душа. Ці ведаеш ты, што бацька твой антыхрыст! Яшчэ ў мінулым годзе, калі збіраўся я разам з ляхамі на крымцаў (тады я яшчэ трымаў руку гэтага нявернага народа), мне казаў ігумен Брацкага манастыра, ён, жонка, святы чалавек, што антыхрыст мае ўладу выклікаць душу кожнага чалавека, а душа гуляе па сваёй волі, калі засне ён, і лётае разам з архангеламі каля божае святліцы. Мне ад першага разу не ўпадабаўся твар твайго бацькі. Калі-б я ведаў, што ў цябе такі бацька, я-б не ажаніўся з табою; я-б кінуў цябе і не прыняў-бы на душу граху, парадніўшыся з антыхрыставым племенем».
«Даніла!» сказала Кацярына, затуліўшы твар рукамі і рыдаючы: «ці я вінна ў чым перад табою? Ці я здрадзіла табе, мой любы муж? Чым-жа я наклікала на сябе гнеў твой? Ці няверна служыла табе? ці сказала слова насупраць, калі варочаўся ты падпіўшы з малайцоўскай гулянкі! Ці табе не нарадзіла чорнабровага сына?..»
«Не плач, Кацярына, я цябе цяпер ведаю і не кіну ні за што. Грахі ўсе ляжаць на бацьку тваім».
«Не, не называй яго бацькам маім! Ён не бацька мне. Бог сведка, я выракаюся яго, выракаюся бацькі. Ён антыхрыст, богаадступнік! Гінь ён, тапіся ён — не падам рукі выратаваць яго. Сохні ён ад патайнай травы — не падам вады напіцца яму. Ты ў мяне бацька мой!»
VI
У глыбокім падвале ў пана Данілы, за трыма замкамі, сядзіць чараўнік, закаваны ў жалезныя ланцугі; а далей над Дняпром гарыць яго чартоўскі замак, і пунсовыя, як кроў, хвалі гойдаюцца і тоўпяцца вакол старасвецкіх сцен. Не за чары і не за богапраціўныя справы сядзіць у глыбокім падвале чараўнік. Ім суддзя бог. Сядзіць ён за патайную здраду, за змову з ворагамі праваслаўнай рускай зямлі, прадаць католікам украінскі народ і выпаліць хрысціянскія цэрквы. Пануры чараўнік; дума чорная, як ноч, у яго ў галаве. Усяго толькі адзін дзень застаецца жыць яму; а заўтра час развітацца са светам. Заўтра чакае яго кара. Не зусім лёгкая кара чакае яго: гэта яшчэ літасць, калі звараць яго жывога ў катле ці здзяруць з яго грэшную скуру. Пануры чараўнік, пахіліўся галавою. Можа, ён ужо і каецца перад смяротнай гадзінай, толькі не такія грахі яго, каб бог дараваў яму. Уверсе перад ім вузкае акно, пераплеценае жалезнымі прутамі. Пагрымліваючы ланцугамі, падняўся ён да акна, паглядзець, ці не пройдзе яго дачка. Яна спагадлівая, не трымае злога ў памяці, як галубка, ці не злітуецца над бацькам… Але нікога няма. Унізе бяжыць дарога; па ёй ніхто не пройдзе. Ніжэй яе гуляе Дняпро; яму ні да каго няма справы; ён шумуе, і тужліва слухаць калодніку аднагучны шум яго.
Вось нехта паказаўся па дарозе — гэта казак! і цяжка ўздыхнуў вязень. Ізноў усё пуста. Вось, нехта воддаль спускаецца… Развяваецца зялёны кунтуш… Гарыць на галаве залаты карабельчык… Гэта яна! Яшчэ бліжэй прыхінуўся ён да акна. Вось падыходзіць ужо блізка.
«Кацярына! дачка! злітуйся, падай міласціну!..»
Яна немая, яна не хоча слухаць, яна і вачэй не навядзе па турму, і прайшла ўжо і схавалася. Пуста ва ўсім свеце. Тужліва шуміць Дняпро. Сум залягае ў сэрца. Але ці ведае гэты сум чараўнік?
Дзень хіліцца к вечару. Ужо сонца села. Ужо няма і яго. Ужо і вечар; свежа; дзесьці мыкае вол; аднекуль навяваюцца гукі, пэўна, дзе-небудзь народ ідзе з работы і весяліцца; на Дняпры мільгае лодка… каму патрэбен калоднік! Бліснуў на небе срэбраны серп. Вось, нехта ідзе з процілеглага боку па дарозе. Цяжка разгледзець у цемры. Гэта варочаецца Кацярына.
«Дачка! у імя Хрыста, і крыважэрныя ваўчаняты не будуць рваць сваю маці, дачка, хоць зірні на злачыннага бацьку свайго».
Яна не слухае і ідзе.
«Дачка, дзеля няшчаснай маці!..»
Яна спынілася.
«Прыдзі прыняць маё апошняе слова!»
«Навошта ты клічаш мяне, богаадступнік? Не называй мяне дачкою. Паміж намі няма ніякага сваяцтва. Чаго ты хочаш ад мяне дзеля няшчаснай маці мае?»
«Кацярына! Мне блізка скон, я ведаю, мяне твой муж хоча прывязаць да кабылінага хваста і пусціць па полі, а можа, яшчэ і страшнейшую выдумае кару…»
«Ды хіба ёсць на свеце кара, роўная тваім грахам? Чакай яе; ніхто не будзе прасіць за цябе».
«Кацярына! мяне не кара страшыць, але пакуты на тым свеце… Ты нявінная, Кацярына, душа твая будзе лётаць у раі каля бога; а душа богаадступнага бацькі твайго будзе гарэць у агні вечным, і ніколі не згасне той агонь; усё мацней і мацней будзе разгарацца; ні кроплі расы ніхто не абаб'е, ні вецер не павее…»
«Гэтай кары я не ўладна зменшыць», сказала Кацярына, адвярнуўшыся.
«Кацярына! пачакай на адно слова; ты можаш выратаваць маю душу. Ты не ведаеш яшчэ, які добры і міласэрны бог. Ці чула ты пра апостала Паўла, які ён быў грэшны чалавек, але пасля пакаяўся і зрабіўся святым».
«Што я магу зрабіць, каб выратаваць тваю душу!» сказала Кацярына: «ці мне, слабой жанчыне, аб гэтым падумаць?»
«Калі-б мне ўдалося выйсці адсюль, я-б усё кінуў. Пакаюся, пайду ў пячоры, надзену на цела жорсткую валасяніцу, дзень і ноч буду маліцца богу. Не толькі скаромнага, не вазьму рыбы ў рот! не пасцялю вопраткі, калі буду спаць! і ўсё буду маліцца, усё маліцца! І калі не здыме з мяне міласэрнасць божая хоць сотай долі грахоў, закапаюся па шыю ў зямлю ці замуруюся ў каменную сцяну, не вазьму ежы і пітва і памру; а ўсё дабро сваё аддам чарняцам, каб сорак дзён і сорак начэй правілі па мне паніхіду».
Задумалася Кацярына. «Хоць я і адамкну, але мне не раскуць ланцугоў тваіх».
«Я не баюся ланцугоў», гаварыў ён: «ты гаворыш, што яны закулі мае рукі і ногі? Не, я папусціў ім туману ў вочы і, заместа рукі, працягнуў сухое дрэва. Вось я, глядзі, на мне няма цяпер ніводнага ланцуга!» сказаў ён, выходзячы на сярэдзіну. «Я-б і гэтых сцен не пабаяўся і прайшоў-бы праз іх, але муж твой і не ведае, якія гэта сцены. Іх будаваў святы схімнік, і ніякая нячыстая сіла не можа адсюль вывесці калодніка, не адамкнуўшы тым самым ключом, якім замыкаў святы сваю келлю. Такую самую келлю выкапаю і я сабе, нечуваны грэшнік, калі выйду на волю».
«Слухай, я выпушчу цябе, але калі ты мяне ашукваеш?» сказала Кацярына, спыніўшыся перад дзвярыма: «і заместа таго, каб пакаяцца, зробішся ізноў братам чорту?»
«Не, Кацярына, мне не доўга застаецца жыць ужо. Блізкі і без пакарання мой скон. Няўжо ты думаеш, што я аддам сам сябе на вечную пакуту?»
Замкі загрымелі. «Бывай! барані цябе бог міласэрны, дзіця маё!» сказаў чараўнік, пацалаваўшы яе.
«Не дакранайся да мяне, нечуваны грэшнік, ідзі хутчэй!..» гаварыла Кацярына; але яго ўжо не было.
«Я выпусціла яго», сказала яна, спалохаўшыся і дзіка аглядаючы сцены. «Што буду я цяпер адказваць мужу? Я прапала. Мне жывой цяпер застаецца легчы ў магілу!» і, зарыдаўшы, амаль упала на пень, на якім сядзеў калоднік. «Але я выратавала душу», сказала яна ціха: «я зрабіла богаўгодную справу. Але муж мой… Я першы раз ашукала яго. О, як страшна, як цяжка будзе мне перад ім гаварыць няпраўду. Нехта ідзе! Гэта ён! Муж!» ускрыкнула яна адчайна і ў непрытомнасці ўпала на зямлю.
VII
«Гэта я, мая родная дачка! гэта я, маё сэрцайка!» пачула Кацярына, апрытомнеўшы, і ўбачыла перад сабою старую прыслужніцу. Баба, нахіліўшыся, здавалася, нешта шаптала і, працягнуўшы над ёю высахшую руку сваю, апырсквала яе халоднаю вадою.
«Дзе я?» гаварыла Кацярына, падымаючыся і азіраючыся. «Перада мною шуміць Дняпро, за мною горы… куды завяла мяне ты, баба!»
«Я цябе не завяла, а вывела; вынесла на руках маіх з душнага падвала. Замкнула ключыкам, каб табе не нагарэла чаго ад пана Данілы».
«Дзе-ж ключ?» сказала Кацярына, паглядаючы на свой пояс. «Я яго не бачу».
«Яго адвязаў муж твой паглядзець на чараўніка, дзіця маё».
«Паглядзець?.. Баба, я прапала!» ускрыкнула Кацярына.
«Няхай бог хавае нас ад гэтага, дзіця маё! Маўчы толькі, мая паненачка, ніхто нічога не дазнаецца!»
«Ён уцёк, пракляты антыхрыст! Ты чула, Кацярына, ён уцёк?» сказаў пан Даніла, падступаючы да жонкі сваёй. Вочы кідалі агонь; шабля, звонячы, трэслася пры боку яго. Змярцвела жонка.
«Яго выпусціў хто-небудзь, мой любы муж?» прамовіла яна, калоцячыся.
«Выпусціў, праўда твая; але выпусціў чорт. Паглядзі, замест яго, бервяно закута ў жалеза. Зрабіў-жа бог так, што чорт не баіцца казачых лап! Калі-б толькі думу пра гэта трымаў у галаве хоць адзін з маіх казакаў, і я-б даведаўся… я-б яму і кары не знайшоў!»
«А калі-б я?..» міжволі вымавіла Кацярына і спалохаўшыся спынілася.
«Калі-б ты надумалася, тады-б ты не жонка мне была. Я-б цябе зашыў тады ў мех і ўтапіў-бы на самай сярэдзіне Дняпра!..»
Духі заняло Кацярыне, і ёй здавалася, што валасы пачалі адлучацца на галаве яе.
VIII
На пагранічнай дарозе, у карчме, сабраліся ляхі і балююць ужо два дні. Штосьці не мала ўсяе сволачы. Сышліся, пэўна, на які-небудзь наезд: у некаторых і мушкеты ёсць; чокаюць шпоры, бразгаюць шаблі. Паны весяляцца і пахваляюцца, гавораць пра незвычайныя справы свае, надсміхаюцца з праваслаўя, завуць народ украінскі сваімі парабкамі, і важна круцяць вусы, і важна, задраўшы галовы, развальваюцца на лаўках. З імі і ксёндз разам. Толькі і ксёндз на іхні ўзор; і з выгляду нават не падобен да хрысціянскага папа. П'е і гуляе з імі і гаворыць паганым языком сваім брыдкія словы. Нічым не адстае ад іх і чэлядзь: пазакідалі назад рукавы абшарпаных жупанаў сваіх і ходзяць козырам, як быццам-бы што людскае. Гуляюць у карты, б'юць адзін аднаго картамі па насах. Набралі з сабою чужых жонак. Крык, бойка!.. Паны шалеюць і адпускаюць штукі: хапаюць за бараду жыда, малююць яму на нечасцівым ілбе крыж; страляюць у баб халастымі набоямі і танцуюць кракавяк з нечасцівым папом сваім. Не было такой спакусы на рускай зямлі і ад татар. Відаць ужо бог прызначыў ёй за грахі цярпець такое ганьбаванне. Чутно паміж агульным садомам, што гавораць пра задняпроўскі хутар пана Данілы, пра красуню жонку яго… Не на добрую справу сабралася гэтая зграя!
IX
Сядзіць пан Даніла за сталом у сваёй святліцы, падпёршыся локцем, і думае. Сядзіць на ляжанцы пані Кацярына і пяе песню.
«Штосьці сумна мне, жонка мая!» сказаў пан Даніла. «І галава баліць у мяне, і сэрца баліць. Неяк цяжка мне! Відаць дзесьці недалёка ўжо ходзіць смерць мая».
«О, мой ненаглядны муж! прыхіліся да мяне галавою сваёю! Навошта песціш ты ў сабе такія чорныя думы», падумала Кацярына, але не адважылася сказаць. Горка ёй было, вінаватай галаве, прымаць мужавы пяшчоты.
«Слухай, жонка мая!» сказаў Даніла: «Не пакідай сына, калі мяне не будзе. Не будзе табе ад бога шчасця, калі ты кінеш яго, ні ў тым, ні ў гэтым свеце. Цяжка будзе гнісці маім касцям у сырой зямлі; а яшчэ цяжэй будзе душы маёй».
«Што гаворыш ты, муж мой! ці не ты здзекваўся з нас, слабых жанок? а цяпер сам гаворыш, як слабая жанчына. Табе яшчэ доўга трэба жыць».
«Не, Кацярына, чуе душа блізкую смерць. Нешта сумна робіцца на свеце. Часы ліхія прыходзяць. Ох, помню, помню я гады; ім, пэўна, не вярнуцца! Ён быў яшчэ жывы, гонар і слава нашага войска, стары Канашэвіч! як быццам перад вачыма маімі праходзяць цяпер казацкія палкі! — Гэта быў залаты час, Кацярына! стары гетман сядзеў на вараным кані. Блішчала ў руцэ булава; наўкол сердзюкі[71]; па баках варушылася чырвонае мора запарожцаў. Пачаў гаварыць гетман — і ўсё стала, як укопанае. Заплакаў дзядуля, як пачаў успамінаць нам колішнія справы і сечы. Эх, калі-б ты ведала, Кацярына, як рэзаліся мы тады з туркамі. На галаве маёй відзён і дагэтуль пісаг. Чатыры кулі праляцелі ў чатырох месцах праз мяне. І ніводная з ран не загаілася зусім. Колькі мы тады набралі золата! Дарагія каменні шапкамі чэрпалі казакі. Якіх коней, Кацярына, калі-б ты ведала, якіх коней мы тады нагналі. Ох, не ваяваць мне ўжо гэтак! Здаецца, і не стары, і целам бадзёры; а меч казацкі вывальваецца з рук, жыву без справы, і сам не ведаю, дзеля чаго жыву. Парадку няма на Украіне: палкоўнікі і есаулы грызуцца, як сабакі, паміж сабою. Няма старэйшай галавы над усімі. Шляхецтва наша ўсё перамяніла на польскі звычай, пераняла падступнасць… прадало душу, прыняўшы унію. Жыдоўства прыгнечвае бедны народ. О, час! час! прамінуўшы час! куды вы падзеліся, леты мае? Ідзі, хлопча, у падвал, прынясі мне кухаль мёду! Вып'ю за калішнюю долю і за даўнія гады!»
«Чым будзем прымаць гасцей, пан? з лугавога боку ідуць ляхі!» сказаў, увайшоўшы ў хату, Стэцько.
«Ведаю, дзеля чаго ідуць яны», вымавіў Даніла, уздымаючыся з месца. «Сядлайце, мае верныя слугі, коней! надзявайце збрую! шаблі нагала! не забудзьцеся набраць і свінцовага талакна. З пашанай трэба сустрэць гасцей!»
Але яшчэ не паспелі казакі сесці на коней і зарадзіць мушкеты, а ўжо ляхі, быццам лісце, апаўшае ўвосень з дрэва на зямлю, усеялі сабою гару.
«Э, ды тут ёсць з кім палічыцца!» сказаў Даніла, паглядаючы на таўстых паноў, якія важна гайдаліся наперадзе на конях, у залатой збруі. «Відаць яшчэ раз давядзецца нам пагуляць на славу! Нацешся-ж, казацкая душа, апошні раз! Гуляйце, хлопцы, прышло наша свята!»
І пайшла па гарах пацеха. І забаляваў баль: гуляюць мечы; лётаюць кулі; іржуць і тупочуць коні. Ад крыку шалее галава; ад дыму слепнуць вочы. Усё перамяшалася. Але казак адчувае, дзе сябра, дзе вораг; ці прашуміць куля — валіцца заўзяты яздок з каня; свісне шабля — коціцца па зямлі галава, мармычучы языком бязладныя словы.
Але відзён у натоўпе чырвоны верх казацкай шапкі пана Данілы; мігціць у вачах залаты пояс на сінім жупане; віхурай віецца грыва варанога каня. Як птушка, мільгае ён там і там; пакрыквае і махае дамаскай шабляй і сячэ з правага і левага пляча. Сячы, казак! гуляй, казак! усцешвай малайцоўскае сэрца; але не заглядайся на залатыя збруі і жупаны! тапчы пад ногі золата і каменні! Калі, казак! гуляй, казак! але азірніся назад: нечасцівыя ляхі запальваюць ужо хаты і гоняць напалоханую худобу. І, як віхор, павярнуў пан Даніла назад, і шапка з чырвоным верхам мільгае ўжо каля хат, і радзее вакол яго натоўп.
Не гадзіну, не другую б'юцца ляхі і казакі. Не шмат робіцца тых і другіх. Але не зморваецца пан Даніла: збівае з сядла даўгою дзідай сваёю, топча хвацкім канём пешых. Ужо ачышчаецца двор, пачалі ўжо разбягацца ляхі; ужо абдзіраюць казакі з забітых залатыя жупаны і багатую збрую; ужо збіраецца пан Даніла ў пагоню, і зірнуў, каб склікаць сваіх… і ўвесь закіпеў ад лютасці: паўстаў перад ім Кацярынін бацька. Вось ён стаіць на гары і мерыцца ў яго з мушкета. Даніла пагнаў каня проста да яго… Казак, на пагібель ідзеш!.. Мушкет грыміць — і чараўнік згінуў за гарою. Толькі верны Стэцько бачыў, як мільгнула чырвонае адзенне і дзівосная шапка. Захістаўся казак і ўпаў на зямлю. Кінуўся верны Стэцько да свайго пана — ляжыць пан яго, працягнуўшыся на зямлі і заплюшчыўшы ясныя вочы. Пунсовая кроў закіпела на грудзях. Але, відаць, учуў вернага слугу свайго. Ціха прыўзняў павекі, бліснуў вачамі: «Бывай, Стэцько! скажы Кацярыне, каб не пакідала сына! Не пакідайце і вы яго, мае верныя слугі!» І заціх. Вылецела казацкая душа з дваранскага цела; пасінелі вусны. Спіць казак неабудна.
Зарыдаў верны слуга і махае рукою Кацярыне: «Ідзі, пані, ідзі; падгуляў твой пан. Ляжыць ён п'яным-п'яны на сырой зямлі. Доўга не працверазіцца яму!»
Спляснула рукамі Кацярына і павалілася, як сноп, на мёртвае цела. «Муж мой, ці ты ляжыш тут, заплюшчыўшы вочы? Устань, мой ненаглядны сакол, працягні ручку сваю! Прыўздыміся! зірні хоць раз на тваю Кацярыну, паварушы вуснамі, вымаў хоць адно слоўца!.. Але ты маўчыш, ты маўчыш, мой ясны пан! Ты пасінеў, як чорнае мора. Сэрца тваё не б'ецца! Чаму ты такі халодны, мой пан? відаць не гаручыя мае слёзы, не пад сілу ім сагрэць цябе. Відаць не гучны мой плач, не абудзіць ім цябе! Хто-ж павядзе цяпер палкі твае? Хто паімчыцца на тваім вараным коніку? голасна загукае і замахае шабляю перад казакамі? Казакі, казакі! Дзе гонар і слава ваша? Ляжыць гонар і слава ваша, заплюшчыўшы вочы, на сырой зямлі. Пахавайце і мяне, пахавайце разам з ім! Засыпце мне вочы зямлёю! націсніце мне кляновыя дошкі на белыя грудзі! Мне не патрэбна болей хараство маё!»
Плача і гаруе Кацярына; а даль уся ўкрываецца пылам скача стары есаул Гарабець на дапамогу.
X
Дзіўным-дзівен Дняпро ў часе ціхай пагоды, калі вольна і плаўна мкне праз лясы і горы поўныя воды свае. Ні зварухне; ні прагрыміць. Глядзіш, і не знаеш, плыве ці не плыве яго велічная шырыня, і здаецца, нібыта выліты ўвесь ён са шкла, і нібыта блакітная люстраная дарога, без меры ўшыркі, без канца ўдоўж, мкне і віецца ўсцяж зялёнага свету. Уцешна тады і гарачаму сонцу азірнуцца з вышыні і акунуць праменне ў холад шкляное вады, і ўзбярэжным лясам ярка адбіцца ў водах. Зялёнакосыя! яны тоўпяцца разам з палявымі кветкамі да водаў і, нахіліўшыся, глядзяць у іх і не наглядзяцца, і не налюбуюцца светлым выглядам сваім, і ўсміхаюцца да яго, і вітаюць яго, махаючы галлём. У сярэдзіну-ж Дняпра яны не адважваюцца зірнуць: ніхто, апрача сонца і блакітнага неба, не глядзіць у яго. Мала якая птушка даляціць да сярэдзіны Дняпра! Чароўны! няма роўнай яму ракі ў свеце. Дзівосны Дняпро і ў цёплую летнюю ноч, калі ўсё засынае, і чалавек, і звер, і птушка; а бог адзін велічна азірае неба і зямлю, і велічна ўстрасае рызу. Ад рызы сыплюцца зоры. Зоры гараць і свецяць над светам, і ўсе разам адбіваюцца ў Дняпры. Усіх іх трымае Дняпро на цёмным улонні сваім, ні адна не ўцячэ ад яго; хіба пагасне ў небе. Чорны лес, унізаны чорнымі груганамі, і спрадвеку разламаныя горы, звесіўшыся, тужацца закрыць яго хоць доўгім ценем сваім — дарэмна! Няма ў свеце нічога, што-б магло прыкрыць Дняпро. Сіні, сіні ходзіць ён плаўным разлівам і сярод ночы, як сярод дня, відзён за столькі ў даль, за колькі можа бачыць чалавечае вока. У пяшчоце, прыціскаючыся бліжэй да берагоў ад начнога холаду, дае ён па сабе срэбраны струмень; і ён выблісквае, быццам паласа дамаскай шаблі: а ён, сіні, зноў заснуў. Дзівосны і тады Дняпро, і няма ракі, роўнай яму ў свеце! Калі-ж пойдуць гарамі па небе сінія хмары, чорны лес хістаецца да карэння, дубы трашчаць, і бліскавіца, пераламваючыся паміж хмар, разам асветліць цэлы свет — страшны тады Дняпро! Вадзяныя пагоркі грымяць, удараючыся аб горы, і з бляскам і стогнам адбягаюцца назад, і плачуць і заліваюцца ў далі. Так гаруе старая маці казака, выпраўляючы сына свайго ў войска. Разгульны і бадзёры, едзе ён на вараным кані, узяўшыся ў бакі і зухавата заламаўшы шапку; а яна, рыдаючы, бяжыць за ім, хапае яго за стрэмя, ловіць цуглі і ломіць над ім рукі і заліваецца гаручымі слязамі.
Дзіка чарнеюць паміж ваяўнічых хваль абгарэлыя пні і каменне на выступіўшым беразе. І б'ецца аб бераг, падымаючыся ўгору і апускаючыся ўніз, прыстае лодка. Хто з казакаў асмеліўся гуляць у чаўне, у той час, калі раззлаваўся стары Дняпро! Відаць яму невядома, што ён глытае як мух людзей.
Лодка прычаліла, і вышаў з яе чараўнік. Невясёлы ён; горкая яму трызна, якую справілі казакі над забітым панам сваім. Не мала паплаціліся ляхі: сорак чатыры паны з усёю збруяю і жупанамі, ды трыццаць тры халопы пасечаны на кавалкі; а астатніх разам з конямі пагналі ў палон, прадаць татарам.
Па каменных прыступках спусціўся ён паміж абгарэлых пнёў, уніз, дзе, глыбока ў зямлі, выкапана была ў яго зямлянка. Ціха ўвайшоў ён, не рыпнуўшы дзвярыма, паставіў на стол, закрыты абрусам, гаршчок, і пачаў кідаць доўгімі рукамі сваімі нейкія невядомыя травы; узяў кухаль, выраблены з нейкага дзіўнага дрэва, зачэрпаў ім вады і пачаў ліць, варушачы вуснамі і творачы нейкія замовы. З'явілася ружовае святло ў святліцы; і страшна было зірнуць тады яму ў аблічча. Яно здавалася крывавым, глыбокія зморшчыны толькі чарнелі на ім, а вочы былі як у агні. Нечасцівы грэшнік! ужо і барада даўно пасівела, і аблічча зрыта зморшчынамі, і высах увесь, а ўсё яшчэ правіць богапраціўны намер. Пасярод хаты пачаў веяць белы воблак, і штосьці падобнае да радасці бліснула ў твары яго. Але чаму-ж раптам стаў ён нерухома з разяўленым ротам, не адважваючыся паварушыцца, і чаму валасы шчацінаю падняліся на яго галаве? У воблаку перад ім свіцілася нейчае дзівоснае аблічча. Няпрошанае, някліканае, з'явілася яно да яго ў госці; чым далей, выяснівалася болей і ўтаропіла нерухомыя вочы. Рысы яго, бровы, вочы, вусны, усё незнаёмае яму. Ніколі за ўсё жыццё сваё не здаралася яму яго бачыць. І страшнага, здаецца, у ім мала; а неадольны жах апанаваў яго. А незнаёмая дзіўная галава праз воблак таксама нерухома глядзела на яго. Воблак ужо і прапаў; а невядомыя рысы яшчэ выразней выказваліся і вострыя вочы не адрываліся ад яго. Чараўнік увесь збялеў, як палатно. Дзікім, не сваім голасам крыкнуў, перакінуў гаршчок… Усё знікла.
XI
«Супакой сябе, мая любая сястра!» гаварыў стары есаул Гарабець. «Сны мала калі гавораць праўду».
«Прыляж, сястрыца!» гаварыла маладая яго нявестка. «Я паклічу бабку, варажбітку, супраць яе ніякая сіла не ўстоіць. Яна выліе пярэпалах табе».
«Нічога не бойся!» гаварыў сын яго, хапаючыся за шаблю. «Ніхто цябе не пакрыўдзіць».
Панура, памутнелымі вачыма, глядзела на ўсіх Кацярына і не знаходзіла слоў. «Я сама зрабіла сабе пагібель. Я выпусціла яго». Нарэшце яна сказала: «Мне няма ад яго спакою! Вось ужо дзесяць дзён я ў вас у Кіеве; а гора ні кроплі не паменшала. Думала, буду хоць у цішыні гадаваць на помсту сына… Страшны, страшны прыбачыўся ён мне ў сне! Крый божа і вам убачыць яго! Сэрца маё да гэтага часу б'ецца. Я засяку тваё дзіця, Кацярына! крычаў ён, калі не выйдзеш за мяне замуж…» і зарыдаўшы, кінулася яна да калыскі; а спалоханае дзіця працягнула ручкі і крычала.
Кіпеў і ззяў сын есаула ад гневу, чуючы такія словы.
Расхадзіўся і сам есаул Гарабець: «Хай папрабуе ён, акаянны антыхрыст, прыйсці сюды; пакаштуе, ці бывае сіла ў руках старога казака. Бог сведка», гаварыў ён, падымаючы ўгару праніклівыя вочы: «ці не ляцеў я падаць руку брату Данілу? Яго святая воля! застаў ужо на халоднай пасцелі, на якой шмат, шмат уляглося казацкага народа. Затое хіба не раскошная была трызна па ім? ці выпусцілі хоць аднаго ляха жывога? Супакойся-ж, дзіця маё! ніхто не адважыцца цябе пакрыўдзіць, хіба ўжо ні мяне не будзе, ні майго сына».
Скончыўшы словы свае, стары есаул падышоў да калыскі і дзіця, убачыўшы вісеўшую на рэмені ў яго ў срэбранай аправе чырвоную люльку і гаман[72] з бліскучым крэсівам, працягнула да яго ручкі і засмяялася. «Па бацьку пойдзе», сказаў стары есаул, здымаючы з сябе люльку і аддаючы яму: «яшчэ ад калыскі не адышоў, а ўжо думае курыць люльку».
Ціха ўздыхнула Кацярына і пачала гайдаць калыску. Змовіліся перабыць ноч разам, і мала пачакаўшы заснулі ўсе. Заснула і Кацярына.
На дварэ і ў хаце ўсё было ціха; не спалі толькі казакі, што стаялі напагатове. Раптам Кацярына, ускрыкнуўшы, прачнулася, і за ёю прачнуліся ўсе. «Ён забіты, ён зарэзаны!» крычала яна і кінулася да калыскі. Усе абступілі калыску і ўкамянелі ад страху, пабачыўшы, што ў ёй ляжала нежывое дзіця. Ні гуку не вымавіў ніводзін з іх, не ведаючы, што думаць пра нечуванае злачынства.
XII
Далёка ад Украінскага краю, праехаўшы Польшчу, прамінуўшы і многалюдны горад Лемберг, ідуць радамі высокаверхія горы. Гара за гарою, быццам каменнымі ланцугамі, перакідаюць яны направа і налева зямлю і абкоўваюць яе каменнай таўшчызною, каб не высыхала шумнае і буйнае мора. Ідуць каменныя ланцугі ў Валахію і ў Седміградскую вобласць і аграмадзінай сталі ў выглядзе падковы паміж галічскім і венгерскім народам. Няма такіх гор у нашай старане. Вока не адважваецца азірнуць іх; а на вяршыню некаторых не заходзіла і нага чалавека. Дзівосны і выгляд іх: ці не задорыстае мора выбегла ў буру з шырокіх берагоў, ускінула віхурай пачварныя хвалі, і яны, скамянеўшы, засталіся нерухомыя ў паветры? Ці не абарваліся з неба цяжкія хмары і заграмаздзілі сабою зямлю? бо і на іх гэткі-ж шэры колер, а белая верхавінка блішчыць і іскрыцца пры сонцы. Яшчэ да Карпацкіх гор пачуеш рускую гаману, і за гарамі яшчэ, там-сям, адгукнецца як быццам роднае слова; а там ужо і вера не тая, і гаворка не тая. Жыве не малалюдны народ венгерскі; ездзіць на конях, сячэцца і п'е не горш за казака; а за конную збрую і дарагія кафтаны не шкадуе даставаць з кішэні чырвонцы. Прывольныя і вялікія ёсць паміж гор азёры. Як шкло нерухомы яны і як люстра адбіваюць у сабе голыя вяршыні гор і зялёныя іх падэшвы.
Але хто сярод начы, блішчаць ці не блішчаць зоры, едзе на велізарным вараным кані? які асілак з нечалавечым ростам скача пад гарамі, над азёрамі, адсвечваецца з валатоўскім канём у нерухомых водах, і бясконцы цень яго страшна мільгае па гарах. Блішчаць чаканеныя латы; на плячы дзіда; грыміць пры сядле шабля; шалом насунуты; вусы чарнеюць; вочы заплюшчаны; вейкі апушчаны — ён спіць. І, сонны, трымае паводдзе, і за ім сядзіць на тым-жа кані дзіця паж, і таксама спіць, і сонны трымаецца за асілка. Хто ён, куды, навошта едзе? — хто яго ведае. Не дзень, не два ўжо ён пераязджае торы. Блісне дзень, узыйдзе сонца, яго не відаць; зрэдку толькі прыкмячалі горцы, што па гарах мільгае нейчы доўгі цень, а неба яснае, і хмары не пройдзе па ім. Як толькі-ж ноч навядзе цемру, зноў ён відзён і адбіваецца ў азёрах, і за ім дрыжучы скача цень яго. Ужо шмат праехаў ён гор і ўз'ехаў на Крыван. Вышэй за гэту гару няма паміж Карпатаў: як цар узвышаецца яна па-над іншымі. Тут спыніўся конь і коннік, і яшчэ глыбей ахінуўся ў сон, і хмары, спусціўшыся, закрылі яго.
XIII
«Тс… ціха, баба! не стукай так, дзіця маё заснула. Доўга крычаў сын мой, цяпер спіць. Я пайду ў лес, баба! Ды што-ж ты так глядзіш на мяне? Ты страшная: у цябе з вачэй выцягваюцца жалёзныя клешчы… ух, якія даўгія! і гараць, як агонь! Ты, пэўна, вядзьмарка! О, калі вядзьмарка, дык згінь адгэтуль! Ты ўкрадзеш майго сына. Які бесталковы, гэты есаул: ён думае, мне весела жыць у Кіеве; не, тут і муж і сын мой; хто-ж будзе глядзець за хатай? Я пайшла так ціха, што ні кот, ні сабака не пачуў. Ты хочаш, баба, зрабіцца маладою — гэта зусім не цяжка: трэба танцаваць толькі; глядзі, як я танцую…» і прагаварыўшы такія бязладныя словы, ужо імчалася Кацярына, шалёна паглядаючы на ўсе бакі і падпіраючыся рукамі ў бокі. З вішчэннем прытупвала яна нагамі; без меры, без такту звінелі срэбраныя падковы. Незаплеценыя чорныя косы кідаліся па белай шыі. Як птушка, не спыняючыся, ляцела яна, размахваючы рукамі і ківаючы галавою, і здавалася, быццам знясілеўшы грымнецца вобземлю, ці вылеціць са свету.
Сумна стаяла старая нянька, і слязамі наліліся яе глыбокія зморшчыны; цяжкі камень ляжаў на сэрцы ў верных хлопцаў, якія глядзелі на сваю пані. Ужо зусім аслабла яна і лена тупала нагамі на адным месцы, думаючы, што танцуе горліцу. «А ў мяне маністы ёсць, парубкі!» сказала яна нарэшце, спыніўшыся: «а ў вас няма!.. Дзе муж мой?» закрычала яна раптам, выхапіўшы з-за пояса турэцкі кінжал. «О, гэта не такі нож, як трэба». Пры гэтым і слёзы і туга паказаліся ў яе на твары. «У бацькі майго далёка сэрца, ён не дастане да яго. У яго сэрца з жалеза выкута. Яму выкула адна вядзьмарка на пякельным агні. Што-ж не ідзе бацька мой? хіба ён не ведае, што час закалоць яго? Відаць ён хоча, каб я сама прышла…» і не дакончыўшы, дзіўна засмяялася. «Мне прышла ў галаву пацешная гісторыя: я ўспамянула, як хавалі майго мужа. Яго-ж жывога пахавалі… які смех браў мяне… слухайце! слухайце!» і замест слоў пачала яна спяваць песню:
Бижыть возок кровавенькій;
У тим возку козак лежить,
Постреляный, порубаный.
В правій ручци дротык держить,
С того дроту кривця бижыть.
Бижыть рика кровавая.
Над ричкою явор стоить.
Над явором ворон кряче.
За козаком маты плаче.
Не плачь, маты, не журыся!
Бо вже твій сын оженывся.
Та взяв жинку паняночку,
В чистом поле земляночку,
И без дверець, без оконець.
Та вже писни вышов конец.
Танціовала рыба з раком…
А хто мене не полюбить, трясця его матерь!
Так пераблытваліся ў яе ўсе песні. Ужо і дзень і два жыве яна ў сваёй хаце і не хоча слухаць пра Кіеў, і не моліцца, і цураецца людзей; з раніцы да позняга вечара блукае па цёмных дубровах. Вострае сучча абдзірае белы твар і плечы; вецер блытае расплеценыя косы; даўняе лісце шуміць пад нагамі яе — ні на што не глядзіць яна. У час, калі вячэрняя зара гасне, яшчэ не з'яўляюцца зоры, не гарыць месяц, а ўжо страшна хадзіць у лесе, па дрэвах драпаюцца і хапаюцца за сучча нехрышчоныя дзеці, рыдаюць, рагочуць, коцяцца клубам па дарогах і ў шырокай крапіве; з дняпроўскіх хваль выбягаюць шнурам загубіўшыя сваю душу дзяўчаты; валасы ліюцца з зялёнай галавы на плечы, рада, гучна буркочучы, бяжыць з даўгіх кос на зямлю, і дзяўчына свеціцца праз ваду, нібыта праз шкляную кашулю; вусны дзівосна ўсміхаюцца, шчокі палаюць, вочы выманьваюць душу… яна згарэла-б ад кахання, яна зацалавала-б… Бяжы! хрышчоны чалавек! вусны яе — лёд, пасцель — халодная вада; яна заказыча цябе і зацягне ў раку. Кацярына не глядзіць ні на каго, не баіцца, шалёная, русалак, бегае позна з нажом сваім і шукае бацькі.
З самага рання прыехаў нейкі госць, зграбны сабою, у чырвоным жупане, і пытаецца пра пана Данілу; чуе ўсё, уцірае рукавом заплаканыя вочы і паціскае плячыма. Ён, бачыш, ваяваў разам з нябожчыкам Бурульбашам; разам секліся яны з крымцамі і туркамі, ці чакаў ён, каб такі канец быў пана Данілы. Расказвае госць аб шмат чым іншым і хоча бачыць пані Кацярыну.
Кацярына спачатку не слухала нічога, што гаварыў госць, на астатак пачала, як разумная, услухвацца ў яго гаворку. Ён распачаў пра тое, як яны жылі разам з Данілам, быццам брат з братам; як схаваліся аднойчы пад грэбляю ад крымцаў.. Кацярына ўсё слухала і не зводзіла з яго вачэй.
«Яна адыйдзе!» думалі хлопцы, пазіраючы на яе. «Гэты госць яе вылечыць! яна ўжо слухае, як разумная!»
Госць пачаў расказваць тым часам, як пан Даніла, пад час шчырай гаворкі, сказаў яму: «Глядзі, брат Капран, калі воляй божаю мяне не будзе на свеце, вазьмі да сябе жонку, і няхай будзе яна тваёю жонкаю…»
Страшна ўстроміла ў яго вочы Кацярына. «А!» ускрыкнула яна: «гэта ён! гэта бацька!» і кінулася на яго з нажом.
Доўга бораўся той, тужачыся вырваць у яе нож. На рэшце вырваў, замахнуўся — і адбылася страшная справа: бацька забіў звар'яцелую дачку сваю.
Здзіўленыя казакі кінуліся былі на яго, але чараўнік паспеў ужо ўсхапіцца на каня і знік з відавоку.
XIV
За Кіевам паказаўся нечуваны цуд. Усе паны і гетманы збіраліся дзівіцца з гэтага цуду: раптам стала відаць далёка ва ўсе канцы свету. У воддалі засінеў Ліман, за Ліманам разлівалася Чорнае мора. Бывалыя людзі пазналі і Крым, што гарою ўздымаўся з мора, і балотны Сіваш. Па левую руку відна была зямля Галічская.
«А гэта што такое?» запытаў, пазбіраўшыся, народ старых людзей, паказваючы на шэрыя і белыя вярхі, што далёка мірсціліся ў небе і былі болей падобны да воблакаў.
«Гэта Карпацкія горы!» казалі старыя людзі: «паміж імі ёсць такія, з каторых век не сыходзіць снег; а хмары прыстаюць і начуюць там».
Тут паказалася новае дзіва: воблакі зляцелі з самай высокай гары, і на вяршыні яе паказаўся ва ўсёй рыцарскай збруі чалавек на кані з заплюшчанымі вачамі, і так відзён, як-бы стаяў зблізку.
Тут, паміж народа, які дзівіўся са страхам, адзін усхапіўся на каня і, дзіка азіраючыся па баках, як быццам шукаючы вачыма, ці не гоніцца хто за ім, хапаючыся, на ўсю змогу пагнаў каня свайго. Гэта быў чараўнік. Чаго-ж так перапалохаўся ён? Са страхам угледзеўшыся ў дзівоснага рыцара, пазнаў ён на ім тое-ж самае аблічча, якое някліканае паказалася яму, калі ён варажыў. Сам не мог ён разумець, чаму ўсё збянтэжылася ў ім пры такім відовішчы, і, тужліва азіраючыся, імчаўся ён на кані, пакуль не заспеў яго вечар і не зірнулі зоры. Тут павярнуў ён дадому, можа дапытаць нячыстую сілу, што значыць гэткае дзіва. Ужо ён хацеў пераскочыць з канём цераз вузкую раку, што выступіла рукавом пасярод дарогі, як раптам конь на ўсім скаку спыніўся, завярнуў да яго морду, і цуд, засмяяўся! белыя зубы страшна бліснулі двума радамі ў змроку. Дыба падняліся валасы на чараўніковай галаве. Дзіка закрычаў ён і заплакаў як апантаны, і пагнаў каня проста да Кіева. Яму здавалася, што ўсё з усіх бакоў бегла лавіць яго: дрэвы, абступіўшы цёмным лесам, і нібыта жывыя, ківаючы чорнымі бародамі і выцягваючы доўгія галіны, тужыліся задушыць яго; зоры, здавалася, беглі наперадзе перад ім, паказваючы ўсім на грэшніка; сама дарога, здавалася, імчалася па слядах яго.
Апантаны чараўнік ляцеў у Кіеў да святых мясцін.
XV
Адзінока сядзеў у сваёй пячоры перад лампадаю схімнік і не зводзіў вачэй са святой кнігі. Ужо многа год, як зачыніўся ён у сваёй пячоры. Ужо зрабіў сабе і труну з дошчак, у якую клаўся спаць замест ложка. Загарнуў святы старац сваю кнігу і пачаў маліцца… Раптам убег чалавек дзіўнага, страшнага выгляду. Здзівіўся святы схімнік першы раз і адступіўся, убачыўшы такога чалавека. Увесь дрыжаў ён, як асінавы ліст; вочы дзіка касавурыліся; страшны агонь палахліва сыпаўся з вачэй; душу калаціла ад брыдотнага аблічча яго.
«Айцец! маліся! маліся!» закрычаў ён у адчаі: «маліся! за загінуўшую душу!» і грымнуўся вобземлю.
Святы схімнік перахрысціўся, дастаў кнігу, разгарнуў і ў жаху адступіўся назад і ўпусціў кнігу: «Не, нечуваны грэшнік! няма табе злітавання! бяжы адсюль! не магу маліцца за цябе!»
«Не?» закрычаў, як шалёны, грэшнік.
«Глядзі, святыя літары ў кнізе наліліся крывёю. Яшчэ ніколі ў свеце не было такога грэшніка!»
«Айцец, ты смяешся з мяне!»
«Ідзі, акаянны грэшнік! не смяюся я з цябе. Боязнь апаноўвае мяне. Не на дабро быць чалавеку разам з табою».
«Не, не, ты смяешся, не гавары… я бачу, як рассунуўся рот твой: вось бялеюць радамі твае старыя зубы!..»
І, як шалёны, кінуўся ён і забіў святога схімніка.
Штосьці цяжка застагнала, і стогн пранёсся цераз поле і лес. З-за лесу падняліся худыя, сухія рукі з доўгімі кіпцюрамі; затрэсліся і прапалі.
І ўжо ні страху, нічога не адчуваў ён. Усё здаецца яму нейкім невыразным. У вушах шуміць, у галаве шуміць, як быцц'ам ад хмелю, і ўсё, што ні ёсць перад вачыма, укрываецца нібы павуціннем. Усхапіўшыся на каня, паехаў ён проста ў Канеў, думаючы адтуль цераз Чэркасы накіравацца да татараў проста ў Крым, сам не ведаючы навошта. Едзе ўжо ён дзень, другі, а Канева ўсё няма. Дарога тая самая; час-бы яму даўно паказацца, але Канева не відно. Здалёк бліснулі верхавіны цэркваў. Але гэта не Канеў, а Шумск. Здзівіўся чараўнік, бачачы, што ён заехаў у зусім іншы бок. Пагнаў каня назад да Кіева, і цераз дзень паказаўся горад; але не Кіеў, а Галіч, горад яшчэ далей ад Кіева, чым Шумск, і ўжо. недалёка ад венграў. Не ведаючы, што рабіць, навярнуў ён каня зноў назад, але адчувае зноў, што едзе ў процілеглы бок і ўсё наперад. Не мог-бы ніводзін чалавек у свеце расказаць, што было на душы ў чараўніка; а калі-б ён зазірнуў і ўбачыў, што там дзеялася, дык ужо не дасыпаў-бы начэй і не засмяяўся-б ні разу. Гэта была не злосць, не страх і не лютая дакука. Няма такога слова на свеце, якім-бы можна было яго назваць. Яго паліла, пякло, яму хацелася-б увесь свет вытаптаць канём сваім, узяць усю зямлю ад Кіева да Галіча з людзьмі, з усім, і затапіць яе ў Чорным моры. Але не ад злосці хацелася яму гэта зрабіць, не, сам ён не ведаў ад чаго. Увесь здрыгануўся ён, калі паказаліся ўжо блізка перад ім Карпацкія горы і высокі Крыван, які накрыў сваё цемя, быццам шапкаю, шэраю хмараю; а конь усё імчаўся і ўжо рыскаў па гарах. Хмары разам ачысціліся, і перад ім паказаўся ў страшнай велічы коннік. Ён тужыцца спыніцца; моцна напінае цуглі; дзіка іржаў конь, падымаючы грыву, ды імчаўся да рыцара. Тут здаецца чараўніку, што ўсё ў ім замерла, што нерухомы коннік варушыцца і разам расплюшчыў свае вочы; убачыў чараўніка, які імчаўся да яго, і засмяяўся. Як гром, рассыпаўся дзікі смех па гарах і загучаў у сэрцы чараўніка, скалыхнуўшы ўсё, што было ў сярэдзіне яго. Яму здавалася, што нібыта нехта дужы ўлез у яго і хадзіў у сярэдзіне яго і біў малатамі па сэрцы, па жылах… так страшна адгукнуўся ў ім гэты смех!
Схапіў коннік страшнаю рукою чараўніка і падняў яго на паветра. Умомант памёр чараўнік і расплюшчыў пасля смерці вочы. Але ўжо быў мярцвяк і глядзеў, як мярцвяк. Так страшна не глядзіць ні жывы, ні ўваскросшы. Вадзіў ён па баках мёртвымі вачыма і ўбачыў мерцвякоў, якія паднімаліся ад Кіева і ад зямлі Галічскай, і ад Карпата, як дзве кроплі вады падобных тварам да яго.
Бледныя, бледныя, адзін за другога вышэй, адзін за другога касцісцей, сталі яны наўкол конніка, які трымаў у руцэ страшную здабычу. Яшчэ раз засмяяўся рыцар і кінуў яе ў прорву. І ўсе мерцвякі ўскочылі ў прорву, падхапілі мерцвяка і ўстромілі ў яго свае зубы. Яшчэ адзін, ад усіх вышэйшы, ад усіх страшней, хацеў падняцца з зямлі; але не мог, не меў сілы зрабіць гэтага, такі вялізны вырас ён у зямлі; а калі-б падняўся, дык перакінуў-бы і Карпат, і Седміградскую і Турэцкую зямлю; крыху толькі зрушыўся ён і пайшло ад таго трасенне па ўсёй зямлі. І шмат паперакідалася тады хат, і шмат задушыла народа.
Чуецца часта па Карпаце свіст, як быццам тысяча млыноў шуміць коламі па вадзе. Гэта, у безвыходнай прорве, якой не бачыў яшчэ ніводзін чалавек, баючыся праходзіць міма яе, мерцвякі грызуць мерцвяка. Часта здаралася па ўсім свеце, што зямля трэслася ад аднаго канца да другога: гэта ад таго робіцца, кажуць граматныя людэі, што ёсць, дзесьці поблізу мора, гара, з якой выхватваецца полымя і плывуць гаручыя рэкі. Але старыя, што жывуць і ў Венгрыі, і ў Галічскай зямлі, лепей ведаюць гэта і гавораць: што гэта хоча падняцца вырасшы ў зямлі вялікі, вялікі мярцвяк і трасе зямлю.
XVI
У горадзе Глухаве сабраўся народ каля старца бандурыста, і ўжо з гадзіну слухаў, як сляпы іграў на бандуры. Яшчэ такіх дзіўных песень і так добра не спяваў ніводзін бандурыст. Спярша павёў ён праз даўнейшую гетманшчыну за Сагайдачнага і Хмяльніцкага. Тады іншы быў час: казацтва было ў славе; таптала коньмі ворагаў, і ніхто не адважваўся смяяцца з яго. Спяваў і вясёлыя песні старац і паводзіў сваімі вачыма на народ, як быццам відушчы; а пальцы, з прыробленымі да іх касцямі, лёталі, як муха, па струнах і, здавалася, струны самі ігралі, а наўкол народ, старыя людзі, панурыўшы галовы, а маладыя, падняўшы вочы на старца, не адважваліся і шаптаць паміж сабою.
— Чакайце, — сказаў старац: — я вам запяю пра адну даўнюю справу. Народ сабраўся яшчэ цясней, і сляпы заспяваў.
«За пана Сцяпана, князя Седміградскага, быў князь Седміградскі каралём у ляхаў, жыло два казакі: Іван ды Пятро. Жылі яны так, як брат з братам. Глядзі, Іван, усё, што ні здабудзеш — усё напапалам. Калі каму весялосць — весялосць і другому; калі каму гора — гора абодвум; калі каму здабыча; напапалам здабычу; калі хто ў палон трапіць — другі прадай усё і дай выкуп, а не дык і сам ідзі ў палон. І праўда, усё, што ні даставалі казакі, усё дзялілі напапалам; ці прыганялі чужую худобу, ці коней, усё дзялілі напапалам.
Ваяваў кароль Сцяпан з турчынам. Ужо тры тыдні ваюе ён з турчынам, а ўсё не можа яго выгнаць. А ў турчына быў паша такі, што сам з дзесяццю янычарамі мог пасекчы цэлы полк. Вось абвясціў кароль Сцяпан, што калі знойдзецца адважны і прывядзе да яго таго пашу жывога ці мёртвага, дасць яму аднаму столькі грошай, колькі дае на ўсё войска. „Пойдзем, брат, лавіць пашу!“ сказаў брат Іван Пятру. І паехалі казакі, адзін у адзін бок, другі ў другі.
Ці злавіў-бы яшчэ, ці не злавіў Пятро, а ўжо Іван вядзе пашу арканам за шыю да самаго караля. „Удалы маладзец!“ сказаў кароль Сцяпан і загадаў выдаць яму аднаму такія грошы, якія атрымлівае ўсё войска; і загадаў адбіць яму зямлі там, дзе ён задумае сабе, і даць жывёлы, колькі зажадае. Як атрымаў Іван дараванае ад караля, у той-жа дзень падзяліў усё пароўну паміж сабою і Пятром. Узяў Пятро палавіну дараванага каралём, але не мог стрываць таго, што Іван атрымаў такі гонар ад караля, і затаіў глыбока на душы помсту.
Ехалі абодва рыцары на дараваную каралём зямлю за Карпат. Пасадзіў казак Іван з сабою на каня свайго сына, прывязаўшы яго да сябе. Ужо надышоў змрок — яны ўсё едуць. Дзіця заснула, пачаў дрымаць і сам Іван. Не драмлі, казак, па гарах дарогі небяспечныя!.. Але ў казака такі конь, што сам усюды ведае дарогу, не спатыкнецца, не зробіць няпэўнага кроку. Ёсць паміж гор прорва, у прорве дна ніхто не бачыў; колькі ад зямлі да неба, столькі да дна тае прорвы. Але над самай прорвай дарога — два чалавекі яшчэ могуць праехаць, а трое ні за што. Пачаў асцярожліва ступаць конь з драмаўшым казакам. Поруч ехаў Пятро, увесь дрыжэў і затаіў дух ад радасці. Азірнуўся і штурхнуў нарачонага брата ў прорву. І конь з казакам і дзіцем паляцеў у прорву.
Ухапіўся, аднак-жа, казак за сук, і адзін толькі конь паляцеў на дно. Пачаў ён брацца, з сынам за плячыма, угару; мала ўжо і не дабраўся, падняў вочы і ўбачыў, што Пятро наставіў дзіду, каб сапхнуць яго назад. „Божа ты мой, праведны, лепей-бы мне не падымаць вачэй, чым бачыць, як родны брат настаўляе дзіду сапхнуць мяне назад. Брат мой любы! калі мяне дзідай, калі мне ўжо так напісана на раду, але вазьмі сына! чым бязвіннае дзіця вінавата, каб яму загінуць такою лютаю смерцю!“ Засмяяўся Пятро і папхнуў яго дзідай, і казак з дзіцем паляцеў на дно. Забраў сабе Пятро ўсё дабро і пачаў жыць, як паша. Табуноў ні ў каго такіх не было, як у Пятра. Авечак і бараноў нідзе столькі не было. І памёр Пятро.
Як памёр Пятро, паклікаў бог душы абодвух братоў, Пятра і Івана, на суд. „Вялікі ёсць грэшнік гэты чалавек!“ сказаў бог. „Іване! я не выберу яму хутка кары; выберы ты сам яму кару!“ Доўга думаў Іван, прыдумваючы кару, і нарэшце сказаў: „Вялікую крыўду зрабіў мне гэты чалавек: здрадзіў брату свайму, як Іуда, і пазбавіў мяне шаноўнага майго роду і патомства на зямлі. А чалавек без шаноўнага роду і патомства, што насенне збожжа, якое кінута ў зямлю і марна прапала ў зямлі. Руні няма — ніхто і не дазнаецца, што кінута было насенне.
Зрабі-ж, божа, так, каб усё патомства яго не мела на зямлі шчасця! каб апошні ў родзе быў такі злачынца, якога яшчэ і свет не трываў! І ад кожнага яго злачынства, каб дзяды і прадзеды яго не знайшлі-б спакою ў трунах, і, церпячы пакуту, невядомую на свеце, падымаліся-б з магіл! І Іуда Пятро, каб не меў сілы падняцца, і ад таго цярпеў-бы пакуту яшчэ горшую; і еў-бы, як шалёны, зямлю, і курчыўся-б пад зямлёю!
І калі прыдзе час меры ў злачынствах таму чалавеку, уздымі мяне, божа, з тае прорвы на кані на самую высокую гару, і няхай прыдзе ён да мяне, і кіну я яго з той гары ў самую глыбокую прорву, і ўсе мерцвякі, яго дзяды і прадзеды, дзе-б ні жылі пры жыцці, каб усе пацягнуліся з розных бакоў зямлі грызці яго, за тыя пакуты, што ён рабіў ім, і вечна-б яго грызлі, і павесяліўся-б я, гледзячы на яго пакуты! А Іуда Пятро каб не мог падняцца з зямлі, каб рваўся грызці і сябе, але грыз-бы самога сябе, а косці яго раслі-б, чым далей, болей, каб праз тое яшчэ мацней рабіўся яго боль. Тая пакута для яго будзе самая страшная: бо для чалавека няма большай пакуты, як хацець адпомсціць і не мець сілы адпомсціць“.
„Страшная кара, што выдумаў ты, чалавеча!“ сказаў бог. „Няхай будзе ўсё так, як ты сказаў, але і ты сядзі вечна там на кані сваім, і не будзе табе царства нябеснага, пакуль ты будзеш сядзець там на кані сваім!“ І тое ўсё так спраўдзілася, як было сказана: і дагэтуль стаіць на Карпаце на кані дзівосны рыцар, і бачыць, як у бяздоннай прорве грызуць мерцвякі мерцвяка, і чуе, як мярцвяк, што ляжыць пад зямлёю, расце, грызе ў страшных пакутах свае косці і страшна трасе ўсю зямлю…»
Ужо сляпы скончыў сваю песню; ужо зноў пачаў перабіраць струны; пачаў ужо спяваць смешныя прыказкі пра Хаму і Ярому, Сткляра Стаказу… але старыя і малыя ўсё яшчэ не думалі схамянуцца і доўга стаялі, панурыўшы галовы, раздумваючы пра страшную справу, што здарылася ў старыя часы.