«Няўжо гэта я спаў?» сказаў сам сабе Леўка, устаючы з невялікага ўзгорка. «Так выразна, нібыта на яве!.. Дзіўна, дзіўна!» паўтарыў ён, азіраючыся. Месяц, які спыніўся над яго галавою, паказваў поўнач; усюды цішыня; ад сажалкі павяваў холад; над ёю ў смутку стаяў стары дом з зачыненымі акяніцамі; мох і дзікі быльнёг паказвалі, што з яго даўно пасыходзілі людзі. Тут ён разгарнуў сваю руку, якая сударгава была сціснута на ўсім працягу сну, і ўскрыкнуў ад здзіўлення, адчуўшы ў ёй запіску. «Эх, калі-б я ведаў грамату!» падумаў ён, пакручваючы яе перад сабою ва ўсе бакі. У гэты момант пачуўся ззаду яго шум.
«Не бойцеся, проста хапайце яго! Чаго збаяліся? нас дзесятак. Я іду ў заклад, што гэта чалавек, а не чорт!» Так крычаў галава сваім спадарожнікам, і Леўка ўбачыў сябе схопленым некалькімі рукамі, з якіх некаторыя дрыжалі ад страху. «Скідай вось, дружбача, сваю страшную лічыну! Даволі табе чмуціць людзей!» прамовіў галава, ухапіўшы яго за каўнер, і разгубіўся ад нечаканасці, вылупіўшы на яго вока сваё. «Леўка, сын!» закрычаў ён, адступаючы ад здзіўлення і апускаючы рукі. «Гэта ты, сабачы сын! Бачыш, чартоўская ўрода! Я думаю, які гэта шэльма, які гэта вывернуты д'ябла строіць штукі! А гэта, выходзіць, усё ты, нявараны кісель твайму бацьку ў горла, маеш ласку заводзіць на вуліцы разбоі, складаеш песні!.. Эге, ге, ге, ге, Леўка! А што гэта? Відаць свярбіць у цябе спіна? Вязаць яго!»
«Чакай, бацька! загадана табе аддаць гэтую запіску», прамовіў Леўка.
«Не да запісак цяпер, галубок! Вязаць яго!»
«Чакай, пане галава!» сказаў пісар, разгарнуўшы запіску: «камісарава рука!»
«Камісара?»
«Камісара?» паўтарылі машынальна дзесяцкія.
«Камісара? дзіўна, яшчэ больш незразумела!» падумаў сам сабе Леўка.
«Чытай, чытай!» сказаў галава: «што там піша камісар?»
«Паслухаем, што піша камісар!» прамовіў вінакур, трымаючы ў зубах люльку і выкрасаючы агонь.
Пісар адкашляўся і пачаў чытаць: «Загад галаве, Яўтуху Макагоненку. Дайшло да нас, што ты, стары дурань, замест таго, каб сабраць ранейшыя нядоімкі і трымаць на сяле парадак, здурнеў і робіш агіднасці»…
«Вось, дальбог!» перапыніў галава: «нічога не чую!»
Пісар пачаў зноў: «Загад галаве, Яўтуху Макагоненку. Дайшло да нас, што ты, стары ду…»
«Чакай, чакай! не трэба!» — закрычаў галава: «я хоць і не чуў, аднак-жа ведаю, што галоўнае справы тут яшчэ няма. Чытай далей!»
«А з прычыны гэтага, загадваю табе зараз-жа ажаніць твайго сына, Леўка Макагоненка, на казачцы з вашага-ж сяла Ганне Петрычэнкавай, а таксама падладзіць масты па гасцінцы і не даваць абыватальскіх коней без майго дазволу судовым панічам, хоць-бы яны ехалі проста з казённай палаты. Калі-ж, пасля прыезду майго, знайду гэты загад не выкананым, дык цябе аднаго прыцягну да адказнасці. Камісар, адстаўны паручык Кузьма Дзяркач-Дрышпаноўскі».
«Вось што!» сказаў галава, разявіўшы рот. «Ці чуеце вы, ці чуеце: за ўсё галаве трэба будзе адказваць, і таму слухацца! без пярэчанняў слухацца, а не — дык прашу выбачыць… А цябе!» гаварыў ён далей, адвярнуўшыся да Леўкі: «з прычыны камісаравага загаду — хоць і дзіўна мне, як гэта дайшло да яго — я ажаню; толькі напачатку пакаштуеш ты гарапніка! Ведаеш таго, што вісіць у мяне на сцяне, каля покута? Я паднаўлю яго заўтра… Дзе ты ўзяў гэтую запіску?»
Леўка, не зважаючы на здзіўленне ад такога нечаканага павароту яго справы, добра разважыў і падрыхтаваў у думках сваіх іншы адказ, утаіўшы сапраўдную ісціну, якім чынам дасталася запіска. «Я выбраўся», сказаў ён, «учора ўвечары яшчэ ў горад і сустрэў камісара, які вылазіў з брычкі. Даведаўшыся, што я з нашага сяла, даў ён мне гэтую запіску і загадаў на словах пераказаць табе, бацька, што заедзе па дарозе назад да нас паабедаць».
«Ён гэта казаў?»
«Казаў».
«Ці чуеце?» гаварыў галава з важнаю паставай, павярнуўшыся да сваіх спадарожнікаў: «Камісар сам сваёю асобаю прыедзе да нашага брата, гэта значыць да мяне, на абед. О!» Тут галава падняў палец угару і галаву прывёў у такое становішча, як быццам яна да чаго-небудзь прыслухоўвалася. «Камісар, ці чуеце, камісар прыедзе да мяне абедаць! Як мяркуеш, пане пісар, і ты, сват, гэта не зусім абы які гонар! ці не праўда?»
«Яшчэ, колькі магу прыпомніць», падхапіў пісар: «ніводзін галава не частаваў камісара абедам».
«Не кожны галава да пары!» прамовіў з самаздаволеным выглядам галава. Рот яго пакрывіўся, і нешта накшталт цяжкага, хрыплага смеху, падобнага больш да гуду далёкага грому, загучала ў вуснах. «Як мяркуеш, пане пісар, трэба было-б для вяльможнага госця даць загад, каб з кожнай хаты прынеслі хоць па кураняці, ну, палатна, яшчэ таго-сяго… А?»
«Трэба, трэба, пане галава!»
«А калі-ж вяселле, бацька?» запытаў Леўка.
«Вяселле? Даў-бы я табе вяселле!.. Ну, ды дзеля вяльможнага госця… заўтра вас поп і звянчае. Ліха з вамі! Няхай камісар пабачыць, што значыць спраўнасць! Ну, хлопцы, цяпер спаць! Ідзіце ў хаты!.. Сённешні выпадак нагадаў мне той час, калі я…» Пры гэтых словах галава пусціў звычайны свой важны і значны позірк спадылба.
«Ну, цяпер пойдзе галава расказваць, як вёз царыцу!» сказаў Леўка і хуткім крокам і радасна спяшаўся да знаёмай хаты, абкружанай нізенькімі вішнямі. «Дай табе бог нябеснае царства, добрая і чароўная панначка», думаў ён сам сабе. «Няхай табе на тым свеце вечна ўсміхаецца паміж анёламі святымі! Нікому не раскажу пра дзіва, што здарылася ў гэтую ноч; табе адной толькі, Галя, перакажу яго. Ты адна толькі паверыш мне і разам памолішся за ўпакой душы няшчаснае тапельніцы!» Тут ён наблізіўся да хаты: акно было адамкнута; праменне месяца праходзіла праз яго і падала на Ганну, што спала перад ім; галава яе ўсперлася на руку; шчокі ціха гарэлі; вусны варушыліся, невыразна вымаўляючы яго імя. «Спі, мая красуня! Прысніся табе ўсё, што ёсць лепшага на свеце; дый то не будзе лепей за нашае прабуджэнне!» Перахрысціўшы яе, зачыніў ён акенца і ціхенька пайшоў. І цераз некалькі хвілін усё ўжо заснула на сяле; адзін толькі месяц, таксама бліскучы і чароўны, плыў у неабдымных пустынях раскошнага ўкраінскага неба. Таксама ўрачыста дыхала ў вышыні, і ноч, бажэсцвенная ноч, велічна дагарала. Такая-ж чароўная была зямля, у дзівосным срэбраным бляску; але ўжо ніхто не цешыўся імі: усё спавілося сном. Зрэдку толькі перапынялася маўчанне брэхам сабак. І доўга яшчэ п'яны Каленік бадзяўся па заснуўшых вуліцах, адшукваючы сваю хату.